Als directrice van de leeszaal in Vlissingen dobberde Annie M.G. Schmidt de oorlog door. Haar vriendin Betty was een ander lot beschoren, maar daar sprak Annie nooit over. Annejet van der Zijl heeft wel een idee waarom.

‘Scháámte!!!’ Dat was de reactie van Annie M.G. Schmidt, met alle accenten en uitroeptekens die ze in één woord kon leggen, toen Ischa Meijer haar in 1992 naar haar oorlog vroeg. Maar waar onze meest geliefde kinderboekenschrijfster zich nou precies voor schaamde, dat kreeg ook meester-interviewer Meijer er niet uit. Het vervolg bleef hangen in wat vage zinnen over dat heel verschrikkelijke, dat ze allemaal hadden laten gebeuren en waar ze niets tegen hadden gedaan. In het feit, kortom, dat ze passief gebleven was – net als het overgrote deel van de Nederlandse bevolking.

En inderdaad: ook voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog toonde de schrijfster van wie zo vaak gezegd is dat ze zo typisch Hollands was, zich typisch Hollands. Halfslachtig dus, zeker ten aanzien van het nazisme, dat opkwam in de jaren dat zij nog een totaal onbekende, wat getroebleerde jonge vrouw was, die als ‘Zus Schmidt’ door het leven ging. Ze telde bewonderaars van de nieuwe orde in Duitsland onder haar beste vrienden. Zoals Piet Callenfels, de latere NSB-burgemeester van Vlissingen, die haar ouders het advies gaf om het ‘Zus’ na een faliekant mislukte notariaatsstudie eens op een bibliothecaresseschool te laten proberen. En zoals Henk, de langgewenste verloofde die ze na jaren zoeken uiteindelijk via een contactadvertentie had weten binnen te hengelen.

Voor deze pianospelende Delftse middenstanderszoon werd Annie christelijk, omwille van hem sloot ze ook haar ogen voor wat er in Duitsland gebeurde – ook al had ze genoeg mensen om zich heen die wel beseften hoe gevaarlijk het was wat zich in deze jaren in het buurland voltrok. Zoals de fel antifascistische familie Van der Burg in Schiedam, waar ze jarenlang als kostgangster bij inwoonde. En zoals de Joodse collega’s op de leeszaal in Amsterdam, waar ze vervolgens ging werken. En zoals haar beste vriendin in deze jaren, Betty, een spraaklerares die op kamers woonde in de Hartenstraat en wier achternaam – Cohen – weinig te raden liet over haar achtergrond.

Getuige de briefwisseling met haar moeder deelden Annie en Betty in deze jaren lief en leed. Beiden waren ze al wat ouder, onbemiddeld en niet zo heel aantrekkelijk, beiden hunkerden ze ook naar een man die hen kon verlossen van het deprimerende vooruitzicht de rest van hun leven als oude vrijster te slijten. Het was dan ook Betty die Annie troostte toen Henk haar eind 1938 in de steek liet voor een meisje dat bij hem in de zaak werkte, Annie achterlatend met de pneumatische pannenonderzetter die ze als verlovingscadeau had gekregen en een gebroken hart.

Toen pas, zo schreef ze aan haar moeder, zag ze hem zoals hij werkelijk was en niet zoals de man die ze in haar fantasie van hem had gemaakt: ‘Betty zei: dat je dat twee jaar lang hebt volgehouden dat je niet de eerste maand al zijn piano dichtgetimmerd hebt en allebei zijn ogen ook.’
 

‘Joost vond haar erg aardig maar ook erg Joods’

De volgende kandidaat voor haar affecties vond Annie ook via een advertentie en leek in veel opzichten op zijn voorganger – ook in zijn politieke denkbeelden, zo bleek toen ze hem aan Betty voorstelde: ‘Joost vond haar erg aardig maar ook erg Joods.’ Tot een verloving kwam het deze keer niet en kort erna brak de oorlog uit, waarna de inmiddels bijna 30-jarige Annie wel andere dingen aan haar hoofd had dan het vinden van een man.

Haar voormalige kostfamilie, met wie ze nog altijd goed bevriend was, ging het verzet in: ze verborgen onderduikers en dochter Mia raakte betrokken bij het illegale Parool. Ook sommige leeszaalcollega’s maakten meteen een duidelijke keuze, zoals Margreet Tazelaar, die actief werd in de Utrechtse ondergrondse en honderden Joodse kinderen van deportatie wist te redden.

Annie ging echter terug naar haar moeder in Zeeland. Later deed ze nog haar best haar sollicitatie bij de Vlissingse leeszaal als een halve verzetsdaad voor te stellen – ‘De reden was dat Joodse collega’s van me ontslagen werden’ –, maar de briefwisseling met haar moeder maakt duidelijk dat er aanzienlijk minder idealistische motieven in het spel waren: ‘In oorlogstijd, je weet hoeveel beter het dan is op het platteland.’ En inderdaad, in haar functie als directrice van de plaatselijke leeszaal dobberde Annie de oorlog relatief kalm door: ‘Een van de rustigste en prettigste periodes van mijn leven,’ zoals ze later zei.

Pas toen Mia van de Burg ‘Zus’ na de oorlog als documentaliste naar het inmiddels legale Parool haalde, veranderde alles. Annie vond een zolderetage in de Hartenstraat, ging weer met mannen aan de rol en werd actief in het personeelscabaret. Toen pas werd – beter laat dan nooit – haar unieke dichterlijk en komisch talent ontdekt, bloeide ze op als schrijfster en vrouw, en kon ze in de decennia die volgden uitgroeien tot het fenomeen Annie M.G. Schmidt zoals we dat tot op de dag van vandaag kennen.

Die kans kreeg Betty Cohen niet. Haar naam komt alleen nog voor op een transportlijst – ‘B.S. Cohen geboren 19 juli 1906 te Enschede’ – en in de archieven van de Oorlogsgravenstichting: Betty Selma Cohen, 36 jaar oud, vergast op 14 augustus 1942 te Auschwitz. Kort erna werden ook haar moeder en haar jongere broer omgebracht, en aangezien haar vader al voor de oorlog was overleden, was er daarna niemand meer om zich de spraaklerares uit de Hartenstraat te herinneren. Ja, haar hartsvriendin van voor de oorlog – die toen ze eenmaal bekend geworden was Betty’s naam, haar verhaal en haar lot in elk interview had kunnen noemen en haar zo voor de vergetelheid had kunnen behoeden. Maar die dat nooit deed. Uit schaamte, ongetwijfeld.