Als mensen ergens goed in zijn, dan is het in het creëren van een eigen werkelijkheid waarmee ze de boze buitenwereld op afstand houden. Zo kunnen ze voor zichzelf blijven volhouden dat ze op de goede weg zijn, dat hun niets te verwijten valt.
Adriaan Kooijmans (1887-1990) leek deze kunst tot in de perfectie te beheersen. Als schoolhoofd en autoritaire vader van negen kinderen wist hij het altijd beter, draaide alles om hem en twijfelde hij geen moment aan zijn opvattingen. Omdat het in zijn ogen met Nederland helemaal de verkeerde kant op ging, werd hij in 1935 lid van de NSB, en tijdensde oorlog leek dit hem geenwindeieren te leggen. Als onderwijsinspecteur– een oude droom – en prominent lid vanhet door de nazi’s opgerichte ‘Opvoedersgilde’ trachtte hijhet onderwijs te laten aansluiten bij de ‘nieuwe tijd’.
Zijn vrouw en enkele kinderen werden ook lid van nationaalsocialistische organisaties, maar andere kinderen wilden daar niets van weten. Zoon Wim sloot zich op 17-jarige leeftijd aan bij het verzet, werd gearresteerd en langdurig gemarteld, en stierf kort na zijn twintigste verjaardag voor een Duits vuurpeloton.
Nadat hij wegens zijn oorlogsverleden een tijdje geïnterneers was geweest, voelde Adriaan Kooijmans zich in de eerste plaats slachtoffer
Pas toen kon Adriaan Kooijmans toegeven dat hij zich vergist had. Hij bedankte voor het NSB-lidmaatschap en in een brief aan een voormalige kameraad schreef hij dat de theorie mooi had geleken, maar toch niet klopte. Die hele rassenleer was dubieus, want zijn zoon, ‘een rasechte Germaan’, was niet gemarteld en doodgeschoten ‘door onnederlandsche Joden of bolsjewistische Aziaten, maar door de hooggeroemde zuiverste Germaansche rasmenschen’.
Zijn verdriet was echt en zijn plotselinge afkeer van het nazibewind oprecht. Maar toch werd hij na deze dreun geen aangenamer mens. Kooijmans bleef op volstrekt egocentrische wijze naar de wereld kijken, en nadat hij wegens zijn oorlogsverleden een tijdje geïnterneerd was geweest voelde hij zich in de eerste plaats slachtoffer. Voor anderen was hij een tiran.
Historicus Luuc Kooijmans beschrijft in Het geheim van de Valeriusstraat de geschiedenis van Adriaan Kooijmans en diens gezin. Hij is de zoon van Kees Kooijmans, het jongste kind van Adriaan.
Het geheim van de Valeriusstraat is een beklemmend boek. De beschrijving van de gevangenschap en verhoren van zoon Wim is buitengewoon pijnlijk, en af en toe begon het zelfbeklag van sommige hoofdpersonen mij te irriteren. Maar de manier waarop de oorlog vanuit uiteenlopende perspectieven wordt beschreven maakt duidelijk hoe verschillend mensen kunnen reageren op de catastrofale werkelijkheid.
Rob Hartmans is historicus en journalist.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
