Kardinaal De Jong (1885-1955) is van grote betekenis geweest voor Nederland door zijn onverschrokken verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog. Er was al een biografie van Jan de Jong, verschenen vlak na zijn dood, maar Henk van Osch heeft nu de eerste kritische levensbeschrijving afgeleverd.
Dat is een niet-geringe verdienste, want naar goed katholiek gebruik vernietigde De Jong een paar jaar voor zijn dood zijn privécorrespondentie en de biograaf mocht niet onbeperkt in het archief van het aartsbisdom neuzen.
Jan de Jong werd geboren op Ameland. Hij wist al vroeg dat hij priester wilde worden. Na zijn studie in Rome ‒ hij promoveerde in de filosofie en in de godgeleerdheid ‒ doceerde hij kerkgeschiedenis aan het grootseminarie Rijsenburg. Van Osch besteedt uitgebreid aandacht aan de vele tijdschriftartikelen die De Jong op zijn naam zette. Een van die artikelen had als kop: ‘Zijn hosties, welke de priester vergeet op het corporale te plaatsen, geconsacreerd?’
De Jongs spraakmakende visie
Het geloof was nog een serieuze zaak, en De Jong was strijdvaardig. Een katholiek mocht een dominee geen lift geven en vanuit het reactionaire roomse kamp, met de integralistische priester en hoofdredacteur van De Maasbode Marie A. Thompson voorop, werd verkondigd dat je altijd te kwader trouw moest zijn, ‘want het goede moet bewezen worden’.
De Jong verkondigde soms krankzinnige opinies, zoals zijn stelling dat de Inquisitie ‘in sommige opzichten’ een vooruitgang was. Of de huichelachtige opmerking dat de kerk nooit een doodstraf had uitgesproken. Nee, maar daartoe werden de wereldlijke rechters door bisschoppen gedwongen. De veroordeling van Jeanne d’Arc tot de brandstapel behoort tot die categorie. Balthasar Gerards, de moordenaar van Willem van Oranje, moest volgens De Jong verdedigd worden, want zijn daad was in lijn met de heersende rechtsorde, aangezien Filips II Willem van Oranje vogelvrij had verklaard. En natuurlijk kon de Franse Revolutie ook op afkeuring rekenen.
De bisschop nam het voortouw in het verzet tegen de nazi’s
De Jong publiceerde een meerdelig standaardwerk Handboek der Kerkgeschiedenis en hij werd bisschop. Zonder de Tweede Wereldoorlog zouden dat zijn belangrijkste wapenfeiten zijn gebleven. Maar het liep anders. Hij nam het voortouw in het verzet tegen de nazi’s. Openlijk en principieel keerde hij zich tegen de NSB en tegen de Jodenvervolging.
Katholieke media verbood hij advertenties voor nationaal-socialistische organisaties op te nemen en op 21 februari 1943 werd in de kerken een bisschoppelijke brief voorgelezen waarin rechtstreeks werd opgeroepen tot burgerlijke ongehoorzaamheid door medewerking aan deportaties te veroordelen. Dat aan NSB’ers de sacramenten onthouden moesten worden, was minder een verzetsdaad dan het leek, want dat gold ook voor socialisten, communisten en liberalen.
Bezoek aan de paus
In 1946 bezocht De Jong samen met zijn broer Wieberen, een pastoor, de paus. Toen liet hij nogmaals zien hoe principieel hij kon zijn. Pius XII bood aan de broer van De Jong tot geheim kamerheer te benoemen. Daar kon geen sprake van zijn. De paus had blijkbaar zijn Handboek niet gelezen, waarin De Jong zich tegen elke vorm van nepotisme keerde.
De Jong werd ziek. Zijn aftakeling ging hand in hand met de onttakeling van het katholieke bolwerk. In 1955 overleed hij. Alfrink volgde hem op.
Van Osch publiceerde eerder een uitstekende biografie van Dirk de Geer, gevolgd door een niet zo geslaagde biografie van Bram Peper. Met Kardinaal De Jong heeft hij zich aardig gerevancheerd.
Hans Renders is directeur van het Biografie Instituut van de Rijksuniversiteit Groningen.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
