Verzet en illegaliteit spelen zich af in het verborgene. Men weet niet veel van elkaar. Vaak kent men zelfs de werkelijke naam van lieden met wie men samenwerkt niet. Toch wemelt het in het boek van Doeko Bosscher over het leven van de Alkmaarse verzetsman Fritz Conijn (1923-1944) van de namen. In goed 260 bladzijden tekst komen blijkens het register 367 verschillende figuren langs en dan merendeels niet van het type dat je al kent.
Dat is de paradox: juist omdat men tijdens de oorlog vaak heel weinig kon overzien, ontstond na afloop vanzelf de behoefte eens precies uit te zoeken hoe het nu allemaal gegaan was. Veel verzetslieden die de bevrijding gehaald hadden, schreven achteraf hun herinneringen op of vertelden die aan belangstellenden. Ook anderen wilden weleens weten wat de helden van het verzet allemaal verricht hadden. Zo ontstond in 1951 bijvoorbeeld het ruim 1300 bladzijden tellende werk Het grote gebod, het gedenkboek over het verzet dat door de Landelijke Organisatie voor Hulp aan Onderduikers en de Landelijke Knokploegen gepleegd werd. In deze organisaties speelde ook Fritz Conijn een vooraanstaande rol.
Bovendien kwamen er rechtszaken die nauwkeurige documentatie vereisten. Nogal eens was het niet zomaar duidelijk of iemand een verrader was. Enerzijds diende men in het verzet ter wille van de veiligheid zo weinig mogelijk van elkaar af te weten, anderzijds kwam het in een situatie van leven en dood aan op vertrouwen en diende men de ander dus door en door te kennen. Dat was een andere paradox.
Vanuit de verkennerij, de katholieke variant van de padvinderij, rolde de gymnasiast ‘Frikkel’ Conijn – zestien toen de oorlog uitbrak, eenentwintig toen hij (hoogstwaarschijnlijk) voor het executiepeloton stond – bijna vanzelf het verzet binnen. Zijn welgestelde familie nam hem officieel op in het familiebedrijf, zodat hij zijn tijd voor allerlei andere activiteiten kon gebruiken. Hij begon met optredens als goochelaar om geld op te halen voor de zogeheten Zeemanspot, een fonds dat de achtergebleven gezinnen van zeevarenden die op 10 mei buitengaats waren steunde. Hij eindigde als leider van knokploegen in Alkmaar en Amsterdam, die gewapende overvallen pleegden op distributiekantoren.
Toen Conijn op 30 augustus 1944 op de hoek van de Amsterdamse Amstellaan en de Vechtstraat op het terras van de Gekroonde Valk werd gearresteerd, had hij drie pistolen in zijn tas. Een van de meest tot de verbeelding sprekende acties die hij leidde, was wel de overval op een Gemeinschaftshaus van de Sicherheidsdienst aan de Amsterdamse Corellistraat, waarbij de complete voorraad uniformen werd buitgemaakt. Of Conijn bij liquidaties zelf verraders heeft doodgeschoten, blijft onduidelijk.
Het verzet leverde geen bijdrage aan de bevrijding van Nederland. Het doel was de leniging van noden: mensen aan voedsel helpen en onderduikers beschermen. Het is niet verwonderlijk dat ook deelnemers aan de illegaliteit zich na de oorlog afvroegen of die oogmerken niet anders gerealiseerd hadden kunnen worden. Was de prijs aan doden niet te hoog?
Het boek besluit met de plattegrond van een pand in Weesp dat Fritz nog had willen overvallen. Het aardige is dat hij op de schets vijf van de zes omwonende gezinnen als ‘goed’ omschreef. Die term was geen aanduiding voor wie actief verzet pleegde, zoals wel gedacht wordt, maar voor wie simpelweg te vertrouwen was.
Het boek van Bosscher bevat zo’n groot aantal verhaallijnen dat je als lezer de draad wat kwijt dreigt te raken. Maar misschien geeft die onoverzichtelijkheid ook wel weer een goede indruk van het gebrek aan overzicht waar ook de betrokkenen mee kampten.
Haast om te sterven. Het korte leven van verzetsman Fritz Conijn
Doeko Bosscher
301 p. Prometheus Bert Bakker, € 24,95
Dit artikel is exclusief voor abonnees
