We zijn in dit herdenkingsjaar overspoeld door een zondvloed van literatuur over de Eerste Wereldoorlog. Veel van die boeken herkauwen bekende kost, andere werpen licht op tot nog toe veronachtzaamde details, en enkele wagen zich aan een nieuwe interpretatie. Wat dat laatste betreft gaat het vaak om de vraag waarom de oorlog in 1914 uitbrak, en veel minder over de gevolgen ervan, al laten weinig auteurs na te vermelden dat het hier om ‘de oercatastrofe van de twintigste eeuw’ ging.
De Britse, aan Yale University docerende historicus Adam Tooze heeft niet tot 2018 willen wachten met een boek over de heftige naweeën van deze wereldoorlog. In De zondvloed beschrijft en analyseert hij hoe de Great War de wereldorde overhoopgooide en welke pogingen er werden ondernomen om weer vrede en stabiliteit te garanderen. Dat dit jammerlijk mislukte en 21 jaar later een nog verschrikkelijker oorlog uitbrak weet iedereen, maar hoe kon het zo fout lopen, en was dit wel zo onvermijdelijk als vaak wordt aangenomen?
Terecht wijst Tooze erop dat de internationale verhoudingen eind 1918 niet leken op die in 1945, toen er twee machtsblokken tegenover elkaar kwamen te staan, maar veel meer op de situatie na de val van De Muur 1989, toen er nog slechts één supermacht over was. In beide periodes waren het de Verenigde Staten die beschikten over een militaire, politieke en economische macht die onvergelijkbaar was met die van welke mogendheid dan ook. En net als toen leverde dat, ondanks alle mooie frases over een ‘nieuwe wereldorde’ en ‘liberale democratie’, op den duur geen wereld op die een toonbeeld van vrede en veiligheid was.
Twee verschillende ‘interpretatierichtingen’ leggen volgens Tooze uit hoe het na 1918 zo verschrikkelijk mis kon lopen. De eerste gaat uit van het beeld dat is uitgedragen door de aanhangers van de Amerikaanse president Wilson, die met behulp van de Volkenbond een nieuwe internationale rechtsorde had willen creëren, waarin conflicten op vreedzame wijze werden beslecht. De oude imperialistische krachten en het opkomende communisme zagen daar echter niets in, zodat het niet vreemd was dat het weer helemaal uit de hand liep. Europa was nu eenmaal een ‘duister continent’.
De andere historische school wijst erop dat Amerika en de democratische Europese grootmachten Engeland en Frankrijk de oorlog glorieus hadden gewonnen, maar dat juist dit liberale kamp de overwinning uit zijn handen liet glippen. De VS trokken zich terug – van Wilsons Volkenbond wilde men niets weten – en Engeland en Frankrijk vervielen in hun oude, imperialistische fouten, terwijl de Europese tovenaarsleerling Japan in Azië amok begon te maken.
Volgens Tooze zit in beide verhalen een kern van waarheid, maar wordt door de meeste historici over het hoofd gezien hoe revolutionair de wereldpolitiek vanaf het einde van de negentiende eeuw veranderd was en met welke snelheid de ontwikkelingen zich voltrokken. Vooral de opkomst van de VS was ongekend, en door de Eerste Wereldoorlog zou de hegemonie van deze superstaat definitief bezegeld worden. Het was echter een hegemonie ‘tegen wil en dank’. Zelfs Wilson was in feite een conservatieve Amerikaanse president, die wilde dat zijn land zo veel mogelijk met rust gelaten werd en gewoon door kon gaan met waar het goed in was: geld verdienen.
Wie een lekker leesboek verwacht, vol sappige verhalen, is bij Tooze aan het verkeerde adres. Hij schrijft niet beeldend, maar analyseert voortdurend, waarbij hij een imponerende hoeveel feiten over de lezer uitstort en dikwijls onverwachte verbanden aantoont en soms met dwarse kanttekeningen komt. Zo vindt hij dat de kritiek op de zware herstelbetalingen die Duitsland werden opgelegd, en die vaak als verklaring voor de opkomst van Hitler worden gezien, sterk overtrokken. De zondvloed biedt geen ontspanning, maar is huiswerk – voor wie werkelijk geïnteresseerd is in deze periode echter wel verplicht huiswerk.
De zondvloed, 1916-1931. Het ontstaan van een nieuwe wereldorde
Adam Tooze (vert. door Ronald Kuil, George Pape en Pon Ruiter)
Het Spectrum, 695 blz., € 39,99
Dit artikel is exclusief voor abonnees