Toen het Nederlands Bijbelgenootschap in 1914 100 jaar bestond, werd dat groots gevierd. Een week lang waren er tal van bijeenkomsten, onder meer in de Amsterdamse Nieuwe Kerk en het Concertgebouw. Koningin-moeder Emma, sinds 1891 beschermvrouwe, gaf acte de présence en een uitgelezen gezelschap, onder wie buitenlandse gasten, bezocht koningin Wilhelmina in Apeldoorn. Ook werd er een grote bijbeltentoonstelling met 1400 voorwerpen in het Stedelijk Museum geopend. Dit staat beschreven in De wereld in van Fred van Lieburg, over het genootschap.
Toen het NBG vorig jaar 200 jaar bestond, werd dat ook gevierd, nu in Den Haag. En dit keer kwam koning Willem-Alexander op bezoek om de Bijbel in gewone taal in ontvangst te nemen. Ook nu was er een tentoonstelling: Thuis in de Bijbel. Oude Meesters, Grote Verhalen, maar ditmaal in het Utrechtse Catharijneconvent.
Nog steeds was er betrokkenheid van het koninklijk huis. Al kort na de oprichting, in 1815, had de kroonprins erin toegestemd beschermheer te worden, en dat bleef hij toen hij in 1840 koning Willem II werd. Maar er was ook een verschil. Zo’n tentoonstelling in het Stedelijk zou niet meer denkbaar zijn, niet alleen omdat de geschiedenis van het Nederlandse christendom inmiddels haar eigen museum heeft, maar ook omdat het Stedelijk tegenwoordig heel andere exposities inricht en het NBG na twee eeuwen minder in het centrum van het culturele en politieke leven staat.
Toen het NBG in 1814 werd opgericht, was het echt een zaak van de politieke elite. De eerste voorzitter, Willem Frederik baron Röell, was minister van Binnenlandse Zaken. In 1820 stelde de ontwerper van de grondwet, Gijsbert Karel van Hogendorp, voor het werk naar Nederlands-Indië uit te breiden, waar het vervolgens een enorme vlucht nam. De hele negentiende eeuw zouden vooraanstaande politici uit adellijke en patricische geslachten het genootschap dienen. Geleidelijk echter zouden hoogleraren theologie en predikanten een prominentere rol gaan spelen. Nog tot ver in de twintigste eeuw zijn namen van het type Van Tuyll van Serooskerken op belangrijke posities terug te vinden, maar ook het NBG werd uiteindelijk volkser, al is de huidige voorzitter een voormalig Tweede Kamerlid.
Het NBG, opgericht naar Brits voorbeeld, ontstond in een cultureel klimaat waarin verlichting en vroomheid hand in hand gingen. De hogere standen achtten het een vanzelfsprekende verplichting het hele volk, ook de armen, met de Bijbel vertrouwd te maken. Het uitgangspunt was dat bijbels in allerlei vertalingen – naast de oude Statenvertaling ook lutherse en katholieke – werden uitgegeven zónder leerstellige toevoegingen. Het NBG was een typische uiting van een protestantisme dat de organisatorische verdeeldheid oversteeg: doopsgezinden, lutheranen en anderen deden naast de vanouds dominante hervormden volop mee.
Het NBG was van voor de verzuiling, zoals ook de verwante Maatschappij tot Nut van het Algemeen dat was. En al gingen in de twintigste eeuw bijvoorbeeld ook gereformeerden een rol spelen, het genootschap kon juist door de beperkte doelstelling de levensbeschouwelijke scheidslijnen lang blijven overstijgen.
In feite vertelt Lieburg het verhaal van die tweehonderd jaar zes keer, doordat hij telkens een ander aspect – internationale samenwerking, organisatie, bijbelverspreiding, bijbelgebruik, vertalingen, Nederlands-Indië – afzonderlijk behandelt. Dat maakt het verhaal soms spannend, omdat hij dikwijls vooruit moet wijzen, maar het nadeel is een zekere verbrokkeling, waardoor de interne samenhang en de relatie met de algemene culturele ontwikkeling soms minder goed te volgen is.
De herdenking van 1914 was in juni, net voor de Eerste Wereldoorlog uitbrak. De wereld zou erdoor veranderen, en het NBG ook. Beginnend bij de gemobiliseerde militairen wist het steeds meer bijbels af te zetten, met paradoxalerwijze een hoogtepunt in de jaren zeventig en tachtig, net na het inzetten van de secularisatie. Het NBG ging steeds meer doen, de bedding werd tegelijk kleiner.
De wereld in. Het Nederlands Bijbelgenootschap 1814-2014
Fred van Lieburg
400 p. Prometheus Bert Bakker,
€ 39,95
Dit artikel is exclusief voor abonnees
