Toen opstandige Parijzenaars op 18 maart 1871 de Franse regering de hoofdstad uit joegen, was dat wereldnieuws. De hele winter lang was de Franse hoofdstad belegerd door de Pruisen en had de bevolking hongergeleden. Nadat de regering uiteindelijk had gecapituleerd en toen zij de bevolking wilde ontwapenen, sloeg de vlam in de pan. Er werd een revolutionair stadsbestuur gevormd, de Commune: arbeiders en handwerkslieden van de Nationale Garde verzetten zich tegen de regeringstroepen, die de stad probeerden te heroveren. De bezittende klasse in binnen- en buitenland sloeg de schrik om het hart, terwijl de kleine, opkomende socialistische bewegingen dolenthousiast waren.
Bloed en barricaden van Dennis Bos, die in 2001 promoveerde op een prachtige dissertatie over het vroege socialisme in Amsterdam, gaat niet over de Commune zelf, maar over de wijze waarop die in linkse kringen door de jaren heen is herdacht en over de mythes die eromheen ontstonden. Tot de Russische Revolutie van 1917 gold de Commune als dé inspiratiebron voor revolutionair gezinde socialisten. De opstand was weliswaar op een fiasco uitgedraaid – bij de inname van Parijs, die 72 dagen duurde, en de executies daarna kwamen naar schatting 10.000 communards om het leven –, maar het Parijse proletariaat had wel laten zien dat een volksrevolutie mogelijk was. En de volgende keer zou het zeker lukken!
Welke lessen precies uit de Commune getrokken dienden te worden, daarover bestond echter enorme onenigheid. Als het ging om de edele kunst van de scheurmakerij konden zelfs de Nederlandse protestanten nog iets van de socialisten leren, zodat stalinisten, trotskisten, blanquisten, radencommunisten, maoïsten, en individueel- en sociaal-anarchisten ieder met geheel eigen interpretaties van de desastreuze Commune kwamen. Dat begon al meteen in 1871, toen Marx en Bakoenin elkaar hierover in de haren vlogen, maar ook later vochten bijvoorbeeld Trotski en Kautsky elkaar de tent uit. Tegelijkertijd bleef zelfs een brave sociaal-democraat als Willem Drees de Commune zien als een teken van hoop op een betere toekomst. Hij meende dat eruit bleek dat burgers uiteindelijk in opstand kwamen tegen uitbuiting en onderdrukking. Volgens Bos had hij dat in elk geval gemeen met de Cambodjaanse dictator Pol Pot.
Nadat hij de ontwikkelingen in de herdenkingscultuur rond de Commune heeft beschreven, komt Bos met een inhoudelijke analyse van de mythologie die rond de bloedige opstand is ontstaan. De Commune was namelijk niet alleen een bron van hoop en inspiratie, maar maakte ook erotische fantasieën los en speelde een belangrijke rol bij het ontstaan van gruwelpropaganda, waarmee vooral de wraakzucht en de bloeddorst van allerlei communistische stromingen gelegitimeerd werden. In dit kader komen zelfs de sadomasochistische hersenschimmen van Gerard Reve aan bod.
Met Bloed en barricaden heeft Bos een bijzonder goed gedocumenteerd en prima leesbaar boek geschreven, dat wel voor de echte liefhebber is. Voor degenen die geïnteresseerd zijn in de snel groeiende bibliotheek met boeken over ‘herinneringsgeschiedenis’ is dit een belangrijke aanwinst. Ook mensen met heimwee naar de tijd dat het Europese socialisme nog iets voorstelde zullen veel van hun gading vinden. Maar of die laatste categorie nog erg groot is, valt te betwijfelen.
Twintig jaar geleden vond ik in een tweedehandsboekwinkeltje in Zaandam een stapel Franse boekjes, waarvan er een geschreven was door een van de leiders van de Franse communistische partij ter gelegenheid van de negentigste herdenking van de Parijse Commune. Het was zo’n typisch Franse brochure, waarvan je zelf de bladzijden moest opensnijden. Op het titelblad stond een opdracht: ‘Au camarade Marcus Bakker, fraternellement Jacques Duclos.’ Hoe aardig de geste ook was, de Nederlandse bolsjewiekenleider had niet eens de moeite genomen het geschenk van zijn Franse collega te lezen.
Dennis Bos
Bloed en barricaden. De Parijse Commune herdacht
749 p. Wereldbibliotheek, € 29,90
Dit artikel is exclusief voor abonnees
