Eerlijk gezegd weet ik niet goed wat ik met het nieuwe boek van Piet Leupen aan moet. Maar kom, laat ik eerst proberen uit te leggen waarover het zo ongeveer gaat, want dat valt niet onmiddellijk uit de titel en ondertitel op te maken.
Het boek behandelt de geschiedenis van de christelijke verwachting van de tweede komst van Jezus, vanaf zijn optreden aan het begin van onze jaartelling tot pakweg het einde van de Middeleeuwen. Leupen gaat uit van een bekende gedachte uit de nieuwtestamentische wetenschap, die de katholieke modernist Alfred Loisy in 1902 als volgt verwoordde: ‘Jezus verkondigde het Koninkrijk Gods, maar wat er kwam, was de kerk.’ Joseph Ratzinger (Benedictus XVI) haalt die uitspraak aan in zijn boek Jezus van Nazareth en merkt op dat het een beetje treurig klinkt: vergeleken met een door God herschapen wereld lijkt de kerk een wat armzalige aangelegenheid.
Het draait hier om het thema van de Naherwartung: dat Jezus nog tijdens het leven van zijn generatie zou terugkeren en het Koninkrijk Gods op aarde zou doen aanbreken. Het thema is vooral bekend geworden door Albert Schweitzer, die zich een eeuw geleden sterk verzette tegen de liberale negentiende-eeuwse interpretatie dat Jezus een morele leraar met verheven ideeën zou zijn geweest. Schweitzer zag in Jezus primair een apocalypticus, die een spoedige ommekeer van alle dingen verkondigde.
Leupen meent dat het uitblijven van de spoedige wederkomst ‘onbeschrijflijke gevolgen’ heeft gehad, maar kan dat niet goed onderbouwen. Al in het Nieuwe Testament, dat ontstond in de eerste en tweede eeuw van onze jaartelling, werden hooggespannen kortetermijnverwachtingen getemperd. Als er al een grote crisis is geweest, dan is die snel opgevangen en heeft die de groei van het christendom verder niet in de weg gestaan.
Leupens bewering dat ‘een groeiend aantal kerkvaders en bisschoppen’ een verklaring voor het uitblijven van de wederkomst moest zien te vinden, klopt dan ook feitelijk niet. Nee, ze hadden een rijk corpus aan teksten voor zich, waarmee ze verschillende kanten op konden. Elk mens leeft in zijn beleving aan het einde van de tijd, en het is elke keer weer de vraag wat er op kortere en langere termijn te gebeuren staat.
Leupen heeft volkomen gelijk dat de ‘officiële’ kerk op den duur vooral koos voor een rustigere eschatologie (de leer der laatste dingen), terwijl ongeduldige sektariërs vaak apocalyptische teksten aangrepen om een spoedig aanbreken van bijvoorbeeld een duizendjarig rijk te verkondigen. Het zijn juist die spanningen die de geschiedenis van het christendom, ook in de Middeleeuwen, zo dynamisch en boeiend maken.
Want als het om de toekomst gaat, zijn voor christenen een stuk of vijf tweedelingen denkbaar: de nabije tijd versus de langere termijn, de aarde tegenover de hemel, het collectieve versus het individuele lot, het leven versus de dood, en het lichaam versus de ziel. Het denkwerk over die begrippenparen van christenen in de eerste vijftien eeuwen heeft een levendig verhaal opgeleverd. Er vloeiden ook andere tegenstellingen uit voort, zoals die tussen hemel en hel – met het vagevuur als praktisch en tijdelijk ‘compromis’.
Leupen vertelt van alles over dergelijke ideeën. Zijn thematiek waaiert breed uit. Hij beschrijft niet alleen hoe de tijd geheiligd en gevangen werd in het liturgische jaar, maar ook hoe er een sacrale geografie ontstond en hoe elementen van het Heilig Land in Europa nagebouwd werden – denk aan Jeruzalem-kapellen die werden gemodelleerd naar de Heilig Graf-kerk.
Kortom, van een scherp uitgewerkte vraagstelling of these is geen sprake, maar Leupen schreef wel een aangenaam en toegankelijk boek waarin van alles en nog wat over de eerste 1500 jaar christendom verteld wordt. En dat is ook wat waard.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
