Stille getuigen: De held van Durazzo

De geschiedenis laat haar sporen achter. Monumenten, voorwerpen en graven herinneren aan bijna vergeten personen. Hun verhaal wordt hier verteld. Deze keer het borstbeeld van nationale held Lodewijk Thomson op de Zuiderbegraafplaats in Groningen.

Het donderde en bliksemde boven Groningen op 15 juli 1914. ‘Loodzwart wordt de lucht: de duisternis wordt aldoor grooter, ’t is of de nacht is aangebroken met de neerdaling in het graf van dezen gevallen held. Een geweldige watermassa plast neer’, zo schreef een krant. ‘Het scheen, alsof de natuur tot het laatste oogenblik het sombere, indrukwekkende en grootsche van het gebeuren wilde verhoogen.’
        Aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog brachten de dood en begrafenis van Lodewijk Thomson heel Nederland in beroering. De 45-jarige luitenant-kolonel sneuvelde bij Durazzo in Albanië waar hij op verzoek van de grootmachten een ‘vredesmissie’ leidde. Het neutrale Nederland zou een gendarmerie helpen opbouwen die in het prille vorstendom orde en recht moest handhaven. ‘In dienst der beschaving’ werd ‘een belangrijke bijdrage tot de ontwikkelingsgeschiedenis der mensheid’ geleverd, aldus de verantwoordelijke minister.
Maar de rol van politieman op de Balkan bekwam Nederland slecht. Albanië was een wespennest: rivaliserende clans bestreden elkaar en de grootmachten verdedigden hun eigen belangen. Hoewel Thomson respect afdwong, was zijn opdracht vanaf het begin tot mislukken gedoemd.
        Missielid J. Fabius vertelt in zijn boek Met Thomson in Albanië een onthutsend relaas. Het bevat alle ingrediënten voor een tragikomische film: kanonnen zonder gebruiksaanwijzing, een onzekere vorst en een stokende Italiaanse gezant. Uiteindelijk werd een aanval van rebellen Thomson noodlottig. Hij werd getroffen toen hij ongedekt tegen kogels met enkele officieren stond te praten.
        In Nederland deed een heldhaftiger verhaal de ronde: de overste zou ‘om zijne troepen aan te moedigen’ uit de loopgraven zijn opgesprongen en zijn gevallen ‘met het zwaard in de vuist’. Journalist Doe Hans beschreef later de emoties: ‘Heel ons volk werd als ’t ware opgeheven in het licht van een hoogere en heilige eenheid. In alle harten trilde dezelfde snaar: men voelde dat in den vreemde een groot zoon van ons volk gevallen was bij het vervullen van een eervolle en moeilijke taak.’ Het land zocht helden en vond er een. Koningin Wilhelmina prees Thomsons ‘oud-Nederlandsche plichtsbetrachting en moed’ en vergeleek hem met Michiel de Ruyter.
        Voor 1914 genoot Thomson bekendheid als Kamerlid voor de Liberale Unie. In 1905 versloeg hij Wibaut en Treub in het district Leeuwarden, vier jaar later de populaire Troelstra. Hij pleitte met name voor een volksleger. Invoering van de algemene dienstplicht zou de band tussen de krijgsmacht en de samenleving versterken. Daarnaast wilde de man met de ‘prettige, joviale verschijning, het min of meer kogel-ronde hoofd met het gemillimeterde haar’ en de ‘korte, afgebeten, ’n tikje verwilderde snor’ het leger democratiseren. Hij had een hekel aan kadaverdiscipline en weigerde, tot ongenoegen van zijn superieuren, zijn manschappen snel en zwaar te berispen.
        In de Kamer was hij ‘de man van den stormaanval, in front, met de bajonet op het geweer’. Hij was daadkrachtig, tegen het recalcitrante aan: een ‘stoute rakker die bevriende ministers met sneeuwballen gooit’. Velen zagen in hem een toekomstig bewindsman. Hij had Nederland door de Eerste Wereldoorlog kunnen leiden, verzuchtte Doe Hans in 1918. Thomson werd node gemist.
        In Den Haag en Groningen werden straten naar hem genoemd en borstbeelden geplaatst. Een staat er op de begraafplaats en kijkt uit op Thomsons graf onder een grote beuk met triest neerhangende takken. Heel bekend is ‘de held van Durazzo’ niet meer; op het herdenkingsbordje is zijn naam verkeerd gespeld.