Stille getuigen: De degen van generaal Van Heutsz

De geschiedenis laat haar sporen na. Monumenten, voorwerpen en graven herinneren aan bijna vergeten personen. Hun verhaal wordt hier verteld. Deze keer de staatsiedegen van generaal J.B. van Heutsz (1851-1924) in het Tropenmuseum te Amsterdam.

Onschuldige bloemetjes en blaadjes sieren het harde metaal. De degen van de landvoogd van Nederlands-Indië was niet bedoeld om mee te vechten. Hij werd bij ceremoniële gelegenheden gedragen op het grootkostuum. `Gouverneur-Generaal J.B. van Heutsz. Juli 1904,’ staat trots op het lemmet. De officierszoon uit Coevorden was de hoogste baas in de kolonie.
        Voor uiterlijkheden was de eigenzinnige Jo van Heutsz niet in de wieg gelegd. Tegenover zijn superieuren nam hij geen blad voor de mond en aan decorum liet hij zich weinig gelegen liggen. Van Heutsz was een man van de praktijk, een vechtjas met weinig geduld en een afkeer van getheoretiseer. De parlementaire democratie met haar immer pratende politici bekeek hij met weerzin. Het liefst ging de ambitieuze officier zijn mannen voor in de strijd.
        De benoeming van Van Heutsz tot gouverneur-generaal in 1904 was het hoogtepunt van een lange carrière. Hij had naam gemaakt als vechtjas in Atjeh, het roversnest aan de kust van Sumatra dat zich maar niet aan het Nederlandse gezag wilde onderwerpen. De guerrillastrijd liep voor Nederland uit op een blamage. `De Atjeh-oorlog knaagt aan ons Koloniaal bezit, hij móét eindigen. Laten wij eindelijk aan de beschaafde wereld toonen, dat wij daartoe in staat zijn,’ zette Van Heutsz op de omslag van zijn brochure De onderwerping van Atjeh uit 1893.
        Het was een open sollicitatie naar het gouverneurschap van de opstandige provincie. Bij zijn meerderen was de brutale houwdegen echter weinig geliefd. Een pact met de geleerde Christiaan Snouck Hurgronje bracht hem uiteindelijk toch op de felbegeerde post. Snouck, die studie had gemaakt van de islam, meende dat de oorlog tegen de islamitische Atjeeërs alleen te winnen was door het gebruik van gedoseerd geweld: men moest hen `zeer gevoelig slaan’ en hierna `den voet op den nek’ zetten.
        Van Heutsz bleek, bijgestaan door Hendrik Colijn, de juiste man voor de klus. Hij stuurde kleine mobiele eenheden het gebied in om de Atjeeërs te overrompelen en te tuchtigen. Regelmatig liep dit uit op excessief geweld, maar dat werd in de euforie van de overwinning met de mantel der liefde bedekt. Steeds meer plaatselijke vorsten ondertekenden de Korte Verklaring, waarin zij zich onderwierpen aan het Nederlands gezag. In 1903 gaven de laatste verzetsleiders toe en kon Van Heutsz de `pacificatie’ voltooid verklaren.
        In Nederland werd de `pacificator van Atjeh’ op handen gedragen. Koningin Wilhelmina was dol op de besnorde ijzervreter, en de populaire cabaretier Koos Speenhoff zong zijn lof. De tijd was rijp voor de hoogste post; Van Heutsz werd benoemd tot gouverneur-generaal. Maar het bereiken van de top bleek het begin van de neergang. Al snel raakte Van Heutsz zijn glans kwijt. Geruchten over terreur tegen vrouwen en kinderen in Atjeh bereikten het parlement, en als zijn adjudant Colijn en minister A.W.F. Idenburg hem niet zo vurig hadden verdedigd, was de landvoogd van zijn functie ontheven.
        Van Heutsz keerde in 1909 naar Nederland terug. Hij ging met pensioen en stierf in 1924. Van een vaderlandse held werd hij vooral een symbool van het `verderfelijk imperialisme’. De degen verdween in het depot van het Tropenmuseum. Binnenkort is hij weer te zien in de vaste expositie. Nu de afstand tot het verleden is toegenomen, kan de koloniale erfenis weer worden getoond.