De filmproducent zegt: ‘Ik voel mij verwant met alle overlevenden’. Sterker nog: ‘Ik voel mij verbonden met het concept van de holocaustoverlevende, al heb ik er relatief weinig ontmoet.’
De filmproducent vertelt over een op video opgenomen relaas van een Poolse oud- kampbewoonster. Hij verstond er geen woord van, maar was geroerd door de kracht van haar emoties. ‘Ik kon haar pijn en verlossing voelen. Het klonk als een treurig lied en ik moest huilen.’
De filmproducent vertoont de documentaire die hij geproduceerd heeft over de lotgevallen van vijf Hongaarse joden. Hij waarschuwt het publiek. ‘Dit zijn onuitwisbare beelden’. Na afloop krijgt hij een staande ovatie. De filmproducent buigt.
In de deze zomer opgelaaide discussie over de holocaustindustrie, naar aanleiding van Norman Finkelsteins The Holocaust Industry (de Nederlandse vertaling verschijnt deze maand), is de naam van de filmproducent niet een keer gevallen. Opmerkelijk. Met Schindler’s List, zijn speelfilm over de holocaust, kreeg Steven Spielberg veel kritiek te verduren, maar zijn documentaires over overlevenden van de holocaust ontmoeten weinig weerstand.
Zij laten immers echte mensen zien. Geen geromantiseerde Hollywood-versie van het verleden, zo beweert Spielberg, maar ‘een buitengewone reis terug in de tijd’. En ze dienen een educatief doel. Nie wieder. Maar ook, zegt hij, ‘dat hetzelfde mij, jou, je buurman, iedereen had kunnen overkomen’.
Alleen is de Tweede Wereldoorlog al een tijdje voorbij. Daarom verzamelt de filmproducent verhalen van ooggetuigen. Voordat het te laat is. ‘Het is een echte reddingsoperatie’, zegt Spielberg. De overlevenden sterven uit. Sinds 1994, toen Spielberg zijn Survivors of the Shoah Visual History Foundation oprichtte, zijn vrijwilligers als gekken bezig geweest overlevenden voor de videocamera te krijgen.
De teller staat nu op ruim 51.000 ooggetuigen uit 57 landen. Meer dan honderdduizend uur interview zijn op videoband vastgelegd. En elk interview wordt, indien mogelijk, afgesloten met hetzelfde beeld: de overlevende omringd door een schare van kinderen, klein- en achterkleinkinderen.
De geïnterviewden vermengen feiten met fantasie. Dat is onvermijdelijk, zegt de filmproducent. Twee jaar nadat zijn stichting een bekende historicus uit het Holocaust Museum had ingehuurd om de wetenschappelijke pretenties van het project op te vijzelen, werd de man weer ontslagen.
De filmproducent begon ondertussen met behulp van het verzamelde materiaal films te produceren. The Last Days, over de vijf Hongaarse joden, verscheen begin 1999. Slechts een handjevol critici mokte. Carl Friedman noemde de documentaire ‘de zoveelste poging van Spielberg en zijn helpers met terugwerkende kracht betekenis te geven aan de zinloze vernietiging van miljoenen’. De film kreeg de Oscar voor beste documentaire. En Spielberg ontving het Duitse Bundesverdienstekreuz voor zijn holocaustwerk.
Anderhalve maand geleden werd bekend dat Spielberg een internationale groep van filmregisseurs, waaronder de befaamde Andrzej Wajda, heeft samengesteld om vijf nieuwe documentaires te maken over de holocaust. De documentaires behandelen de levens van overlevenden uit Polen, Tsjechië, Rusland, Hongarije en Argentinië. Ze verschijnen volgend jaar.
Spielberg maakt intussen een uitstapje. Hij gaat een driedelige televisiefilm produceren over het leven van Anne Frank, gebaseerd op de recente biografie van Melissa Müller. De filmtitel: Anne Frank: The Whole Story. Het volgt haar tot aan haar laatste uren in Bergen-Belsen. Een hoofdrolspeelster wordt nog gezocht. Maar de Emmy-award staat al klaar. De filmproducent doet het niet voor minder.
Mirjam Prenger
