Om de vrijmetselarij hangt, zeker sinds de boeken van Dan Brown, een zweem van geheimzinnigheid en exclusiviteit. Dat de Nederlandse vrijmetselarij ook met beide voeten in de maatschappij heeft gestaan, brengt Floor Meijer onder de aandacht in Wereldburgers. Uit dit proefschrift over de Amsterdamse vrijmetselaars tussen 1848 en 1906 blijkt dat zij in die jaren meer maatschappelijk geëngageerd waren dan in de tijd ervoor en erna.
Deze heroriëntering op de maatschappij viel nagenoeg samen met grote veranderingen in de samenleving. De eerste opleving van een hervormingsstreven binnen de orde, in het revolutiejaar 1848, bloedde samen met de maatschappelijke onrust dood. De sociaal-maatschappelijke gevolgen van de Industriële Revolutie, bekend als de sociale kwestie, deden de discussie vanaf de jaren 1870 opnieuw oplaaien. Steeds meer vrijmetselaars uitten de wens om een actievere rol te spelen in het beschaven van de bevolking volgens maçonnieke idealen.
Die idealen waren geïnspireerd door de Verlichting en behelsden onder andere een geloof in de rede, religieuze tolerantie en gelijkheid. Omdat het gedachtegoed niet verbonden was met een specifieke geloofsleer of ideologie, konden verschillende generaties hun eigen varianten van de maçonnieke normen en waarden creëren. In de negentiende eeuw werd burgerzin – het besef van ieders rechten en plichten als burger – steeds belangrijker gevonden. Ook de ordeleden werden hierdoor beïnvloed.
Niet alle vrijmetselaars wilden meer maatschappelijke bemoeienis. Grootmeester prins Frederik der Nederlanden wist de geest nog in de fles te houden, maar na zijn dood in 1881 brak er een felle richtingenstrijd uit tussen een progressieve en een behoudende partij. Die ging zelfs zover dat een loge zich afscheidde: de Nederlandsche Vrije Loge.
De progressieven kregen onder leiding van grootmeester Gerrit Vas Visser (1892-1906) de overhand, maar in 1906 werd hij vervangen door de conservatievere S.M. Hugo van Gijn. Die verlegde het accent naar activiteiten binnen de orde zelf. In de twintigste eeuw lag de focus daarom opnieuw op ritueel en symboliek.
Floor Meijer
Wereldburgers. Vrijmetselaren en de stad Amsterdam
724 p. Wereldbibliotheek, € 39,90
Dit artikel is exclusief voor abonnees
