Het rommelt in de rooms-katholieke kerk. In West-Europa en Amerika worden priesters beschuldigd van seksueel misbruik. In Nederland zien parochianen zich geconfronteerd met een behoudende geestelijkheid, die homo’s de communie weigert en de liederen van Huub Oosterhuis in de ban doet. Her en der keren Nederlandse parochianen Rome de rug toe en beginnen eigen gemeenten. Is een tweede Reformatie ophanden?
Peter Nissen, hoogleraar cultuurgeschiedenis van de religiositeit aan de Radboud Universiteit, denkt dat het zo’n vaart niet loopt. ‘De huidige situatie is niet te vergelijken met die van de zestiende eeuw, toen de “eerste” Reformatie plaatsvond. In die tijd was de katholieke kerk een Europese aangelegenheid, terwijl tegenwoordig het zwaartepunt op het zuidelijk halfrond ligt. Daar groeit de kerk, niet in Europa.
De commotie over het seksueel misbruik vindt plaats in het Westen. In Afrika en Zuid-Amerika komt ook misbruik voor, maar wordt het niet in de openbaarheid gebracht. Veel media zijn er in katholieke handen en er heerst een eer- en schaamtecultuur. Het westerse debat over de geloofwaardigheid van de kerk gaat dus aan de meeste gelovigen voorbij.
Verder had de Reformatie minder te maken met interne kerkelijke kwesties dan met onvrede over de maatschappelijke en economische macht van de kerk. De Reformatie werd in veel gebieden ingeluid door oproer van de gilden, die het onterecht vonden dat kerkelijke instellingen waren gevrijwaard van belastingen. In Zwitserland gingen veel inkomsten van het platteland naar de kerk, wat leidde tot protest van lokale communies. Nu heeft de kerk die machtspositie niet meer.
Het idee dat de Reformatie een reactie was op een kerk in verval, wordt door recente studies gerelativeerd. Eerder was zij een vrucht van religieuze hoogconjunctuur. Er werd ook minder verontwaardigd gereageerd op priesterlijk wangedrag dan tegenwoordig. Veel priesters leefden samen met een vrouw. Zij werden daarvoor beboet en die boetes spekten de kas van de bisdommen. De gelovigen accepteerde het vrij gemakkelijk.
De verontwaardiging van de reformators richtte zich eerder op het religieuze monopolie van de katholieke kerk en op de oppervlakkige geloofskennis van veel priesters. De Reformatie werd gedragen door een intellectuele elite. Ook dat is een groot verschil met tegenwoordig: onze elite heeft zich allang van de kerk afgekeerd.
Er zal dus geen tweede Reformatie komen, maar een soort Contrareformatie zien we wel. Vanuit Rome wordt een restauratieve beweging in gang gezat, waardoor de kerk zich in het Westen verder isoleert en de kloof tussen de leiding en de gelovigen groter wordt. In veel dorpen en steden komen jonge, behoudende priesters die de parochianen moeten disciplineren. Rome was altijd ver weg, maar nu begint het ook op het niveau van de eigen parochie te schuren. Daardoor zullen nog meer gelovigen stilzwijgend van de kerk wegdrijven, overigens zonder zich formeel uit te schrijven.
Een minderheid van actieve gelovigen maakt zich min of meer los van de kerk en start eigen basisgemeenten. Die zullen echter niet de vorm krijgen van nieuwe kerkgenootschappen met een eigen kerkorde. Wat nu ontstaat is wat met een nieuw woord een liquid church of netwerkkerk wordt genoemd: plaatselijke geloofsgemeenschappen zonder veel organisatie.’
Dit artikel is exclusief voor abonnees
