De vooruitgang

Proefschriften, lezingen en studies kunnen ons beeld van het verleden ingrijpend veranderen. In zijn proefschrift De Opstand in zwart-wit. Propagandaprenten uit de Nederlandse Opstand 1566-1584 geeft Daniel Horst een overzicht van beeldmateriaal over de eerste periode van de Nederlandse opstand tegen de Spanjaarden.

Kort nadat de geuzen op 1 april 1572 Den Briel op de Spaanse landvoogd Alva hadden veroverd, verscheen er een propagandaprent op de markt die een beeld schetste van deze gebeurtenis. Op De ganzen verjagen de vossen trekt een ganzenleger door een landschap; de ganzen staan vanwege de woordspeling gans-geus symbool voor de geuzen. Voorop loopt een gans met een bril op zijn snavel, waarmee de tekenaar verwijst naar de inname van Den Briel (‘De Bril’). Op de voorgrond staan vier vossen met monniksgewaden, als symbool voor de rooms-katholieke Kerk.
Terwijl legers van vossen en ganzen elkaar bestrijden, halen enkele ganzen vossenholen leeg waarin naast veren ook katholieke attributen als kruisbeelden en een bisschopsmijter liggen. De begeleidende tekst spoort de ganzen aan om hun geroofde veren terug te halen. ‘Deze prent wijst op de inhaligheid van de katholieke Kerk, die zich vooral wilde verrijken,’ vertelt Daniël Horst. ‘Met de afbeelding wilde de tekenaar steun krijgen voor het verzet tegen de financiële uitbuiting van het land. Dat verzet begon daadwerkelijk met de inname van Den Briel.’
Tijdens de hele periode van de Opstand (1568-1588) werden dit soort politiek getinte prenten in grote aantallen op de markt gebracht. Net als de meeste gedrukte geschriften, de pamfletten, verkondigden ze een ideële boodschap. ‘De Opstand was het eerste internationale conflict waarbij partijen op grote schaal gebruikmaakten van gedrukt propagandamateriaal. Niet voor niets wordt daarom ook wel over de “papieren oorlog” gesproken,’ vertelt Horst.
De kunsthistoricus verzamelde en beschreef honderd propagandaprenten over de periode tussen 1566, het jaar waarin de Beeldenstorm plaatsvond, en 1584, het jaar waarin de leider van de Opstand, Willem van Oranje, werd vermoord. Horst onderzocht uitsluitend propagandaprenten die ook in deze periode werden gemaakt. ‘Ik wilde me concentreren op de reacties van tijdgenoten, omdat die een goede weerspiegeling bieden van de op dat moment heersende opinies.’
Het merendeel van de propagandaprenten is volgens Horst anti-rooms, anti-Spaans, en pro-Willem van Oranje. Hij trof echter ook prenten aan die het gezag van Filips II als rechtmatige, door God aangestelde vorst benadrukten: ‘Deze afbeeldingen met een gezagsgetrouwe boodschap dragen vaak de naam van de maker. Bij prenten die oproepen tot verzet ontbreekt die meestal, omdat het centrale gezag de vervaardiging van opruiende prenten streng bestrafte.’ Horst ontdekte daarnaast prenten waarop afkeer van oorlog en de Spaanse financiële uitbuiting centraal stonden. Ook beeldden verschillende voorstellingen het verlangen naar vrede uit.
De prenten bieden een eenzijdig, subjectief beeld van politieke, religieuze en maatschappelijke gebeurtenissen tijdens de Opstand. Dankzij een simpele voorstelling van de werkelijkheid waren ze toegankelijk voor een breed publiek. Vaak komen dezelfde symbolen voor: ganzen verbeelden de geuzen, vossen de Spanjaarden en schapen, en lammeren of kleine kinderen symboliseren de onschuldige bevolking.

Mensenhart
Om het karakter van een bepaald persoon weer te geven, was het gebruik van allegorische figuren bij de prentmakers populair. Horst: ‘Zo wordt Willem van Oranje vaak omringd door personen die Wijsheid, Eendracht en Vrede uitbeelden. Alva daarentegen is vaak te zien met de personages Tweedracht, Valsheid en Afgunst.’ Als bewijs van hun verdorvenheid worden deze personificaties vaak afgebeeld terwijl ze een mensenhart eten. Dergelijke bloeddorstige taferelen zijn volgens Horst niet ongewoon: ‘Propagandaprenten worden vaak geassocieerd met humor, maar ik stuitte tijdens mijn onderzoek voornamelijk op uiterst serieuze, soms gruwelijke voorstellingen.’
Uit de meeste prenten blijkt de onlosmakelijke verbintenis tussen politiek en religie tijdens de Opstand. ‘De bloedige tirannie van de hertog van Alva, een belangrijk thema in de anti-Spaanse propaganda, wordt bijvoorbeeld dikwijls afgebeeld als een straf van God, die het land wilde tuchtigen om het tot het ware christendom terug te brengen. Het idee van “de Roede Gods” toont aan dat een deel van de bevolking de gebeurtenissen accepteerde als onontkoombaar.’
Op de propagandaprenten over Willem van Oranje neemt religie eveneens een belangrijke plaats in. ‘Door het godsdienstige aspect van de strijd te benadrukken hoopte Oranje steun te krijgen van de Duitse, Franse en Engelse protestanten,’ zegt Horst. Zo trokken de calvinisten parallellen tussen hun situatie tijdens de Opstand en die van de Israëlieten in het Oude Testament. ‘Op diverse prenten wordt Alva vergeleken met bijbelse tirannen als Farao en Herodes, en Oranje met voorbeeldige leiders als Mozes en David.’
Met zijn onderzoek heeft Horst zeldzaam materiaal toegankelijk gemaakt. Want hoewel over de Opstand veel is gepubliceerd, hebben historici aan het bestaande beeldmateriaal uit die periode volgens Horst nauwelijks aandacht besteed. Hij wijt dit aan de ontoegankelijkheid van het materiaal. ‘Historici hebben vaak weinig kennis van beeldtaal. Deze prenten bieden echter een buitengewoon boeiend inzicht in de gebeurtenissen rond de Opstand. Ik hoop dat mijn studie historici een nieuwe bron biedt voor verder onderzoek.’

De Opstand in zwart-wit. Propagandaprenten uit de Nederlandse Opstand 1566-1584 door Daniel R. Horst. 392 p. Walburg Pers euro, 49,95