Nederland is anno 2002 eindelijk bevrijd van zijn verleden. Althans, van de Tweede Wereldoorlog. Het toneelstuk Het vuil, de stad en de dood van Rainer Werner Fassbinder wordt gespeeld door het Nationale Toneel zonder dat iemand dat ziet als een voorbode van de terugkeer van het nationaal-socialisme. De Anne Frank Stichting, die zich in 1987 nog tegen de voorstelling keerde, verbindt dat in de Volkskrant van 24 oktober met de vermindering van ‘de grote angst voor de dreiging van extreem-rechts’.
Dat lijkt goed nieuws: toneelvoorstellingen verhinderen helpt de democratie niet verder. De aangehaalde oorzaak, de angst voor extreem-rechts, was in de eerste plaats angst voor ‘het h-woord’, zoals dat nu wetenschappelijk tegen het licht wordt gehouden in het nieuwe Centrum voor Holocaust- en genocidestudies. De redelijkheid heeft overwonnen: historisch gevoede angst leidt niet langer tot de impuls om anderen het zwijgen op te leggen.
Maar is dat wel zo? Is de stilte waarin de opvoering van Het vuil, de stad en de dood zich afspeelt inderdaad een gevolg van voortschrijdend inzicht? Of eerder van een verschuiving van het maatschappelijk krachtenveld? Sinds 6 mei 2002 is progressief Nederland weggezet als een demoniseringsmachine van alles wat niet ‘politiek correct’ was, en mogen de leden van de ‘linkse kerk’ voorlopig alleen hun excuses aanbieden voor de verstikkende wurggreep waarin zij de Nederlandse samenleving decennia gevangen heeft gehouden.
Dus durfden Kamerleden deze zomer de detentieomstandigheden van Volkert van de G. niet in het openbaar aan de kaak te stellen. En werd Ad Melkert zo ongeveer het land uitgejaagd, naar een overigens lucratieve bestemming. Wellicht vindt ook de Anne Frank Stichting het verstandiger om de strijd tegen het klassieke extreem-rechts even te laten voor wat die is en zich, zoals in de Volkskrant wordt gesuggereerd, bezig te houden met ‘Marokkaanse jongeren’.
De ‘politieke correctheid’ is in Nederland niet verdwenen, maar omgedraaid. De politiek correcte uitspraak is nu, uiteraard met lichte ironie: ‘Hij zuigt ons uit, de jood. Drinkt ons bloed en maakt dat we ongelijk hebben, omdat hij jood is en wij schuld dragen’ (uit het stuk van Fassbinder). Of iets over ‘kut-Marokkanen’.
De dreiging van extreem-rechts is de afgelopen vijftien jaar niet afgenomen, maar de (morele) macht van rechts is toegenomen. ‘De kogel’ kwam immers ‘van links’, dus dáár zit het gevaar voor de democratie, dát leidt ons terug naar een spookachtig verleden. Zo dreigt nu rechts de komende decennia tegen links te zeggen dat het zijn mond moet houden. Dat heeft niets met de holocaust te maken – dat idee zou even dom als toneelopvoeringen proberen te verhinderen – maar het is geen vrolijke gedachte.
Arjen Fortuin is redacteur Boeken bij ‘NRC Handelsblad’ en redactioneel medewerker van Historisch Nieuwsblad.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
