Napoleons ontsnapping van Elba

Na zijn nederlaag kreeg Napoleon in 1814 als ballingsoord een klein eiland voor de kust van Italië toegewezen: Elba. Hier hield hij zich naar eigen zeggen alleen nog maar bezig met ‘zijn familie, zijn retraite, zijn koeien en zijn muilezels’. Maar er broeide iets.

In de ochtend van 4 mei 1814 keek Napoleon uit over de haven van Portoferraio, de hoofdstad van Elba. Hij bevond zich aan dek van het Britse fregat de Undaunted. De overtocht van Zuid-Frankrijk naar het eiland had al met al vijf dagen geduurd. Naast hem stond sir Neil Campbell, de Britse gezant die het doen en laten van de keizer in het oog moest houden. ‘Ik ben dood en begraven,’ verkondigde Napoleon voor wie het horen wilde. Enkele uren na zijn abdicatie had hij zelfs een halfslachtige zelfmoordpoging ondernomen, maar de geallieerden namen liever het zekere voor het onzekere. Campbell moest erop toezien dat Napoleon niet rechtsomkeert zou maken.

Meer lezen over Napoleon? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.

De Britten hadden hem het liefst meteen verbannen naar Sint-Helena, een eiland 2000 kilometer ten westen van Afrika. Vooral tsaar Alexander vond dat de coalitie Napoleon vanwege zijn inschikkelijke troonsafstand een aantal privileges verschuldigd was.

Nadat Pruisische troepen op 31 maart Parijs hadden ingenomen en voormalig minister van Buitenlandse Zaken en topdiplomaat Charles-Maurice de Talleyrand namens de Fransen vredesonderhandelingen was begonnen, had Napoleon het hoofd in de schoot gelegd. Het verraad van Talleyrand (‘een stuk stront in een zijden kous’, aldus Napoleon) betekende de genadeslag voor zijn keizerrijk. Met die dolkstootlegende wilde hij vooral de strategische blunders toedekken die hij tijdens de slag om Frankrijk had begaan. Napoleon liet zich er de rest van zijn leven op voorstaan dat hij het land niet in een burgeroorlog had gestort, want het leger stond op het moment van zijn overgave nog pal achter hem. De keizer bekommerde zich niet om zijn troon; hem ging het alleen om het heil van het vaderland. Tegenover Campbell snoefde hij dat hij de oorlog nog wel twintig jaar had kunnen voortzetten.

Volgens het eerste artikel van het Verdrag van Fontainebleau deed Napoleon afstand van al zijn territoriale rechten. In ruil daarvoor werd hem de soevereiniteit over Elba gegund. Bovendien behield hij zijn titels, kreeg hij een jaarwedde van 2 miljoen franc uitgekeerd en mocht hij 800 militairen van zijn Nationale Garde naar het eiland overbrengen. Met de 400 leden van het Elbanese vrijkorps en het aanwezige garnizoen beschikte hij over een staand leger van zo’n 1700 man – voldoende om het eiland te verdedigen tegen de Barbarijse zeerovers, maar bij lange na niet genoeg om een bedreiging voor Europa te vormen.  

Napoleon ging die 4de mei pas na het middaguur van boord van de Undaunted. Hij was doodsbenauwd voor een moordaanslag, en had daartoe alle reden. De Elbanen liepen niet over van enthousiasme voor het Franse gezag, dat hen had laten bloeden voor een oorlog die de hunne niet was.

Op de fortificatie van de haven werd de vlag gehesen die Napoleon eigenhandig voor het eiland ontworpen had. Het was nu officieel: de man die in zijn hoogtijdagen over 44 miljoen onderdanen en een territorium van ruim 2 miljoen vierkante kilometer had geregeerd, mocht zich voortaan de koning van 12.000 eilandbewoners noemen.

Hij liet zich met Campbell naar de top van de hoogste berg van Elba brengen. Klimmen zat er voor hem niet meer in. Napoleon leek in niets meer op de broodmagere generaal, zoals die ooit vereeuwigd was door Jacques-Louis David of Antoine-Jean Gros. ‘Ach, mijn eiland is erg klein,’ zei hij tegen de Brit toen hij de omgeving in alle windrichtingen hoofdschuddend in ogenschouw nam. Campbell verbaasde zich vooral over het kapelletje dat op de bergtop was opgericht. Wie kwam op deze desolate plek in hemelsnaam van zijn devotie getuigen? ‘Inderdaad,’ zei Napoleon, ‘hier kan een priester zoveel onzin uitkramen als hij wil.’

De eerste twee weken van zijn verblijf op Elba besteedde Napoleon aan een grondige inspectie van zijn eiland. Hij maakte kennis met André Pons de l’Hérault, opzichter van de ijzerertsmijnen in Rio, deelde aan verschillende notabelen eretitels uit en joeg anderen tegen zich in het harnas. De Elbanen hadden gehoopt dat met de komst van de keizer nieuwe bronnen van inkomsten werden aangeboord, maar die hooggestemde verwachtingen sloegen al snel om in regelrechte weerzin en vijandschap. Napoleon confisqueerde de markthallen van de tonijnvissers ten behoeve van zijn paarden.

Tot grote woede van Pons de l’Hérault wilde hij de mijnwerkers inzetten voor de aanleg van wegen op Elba. De kompels waren gewend om in de middaguren hun stukje land te bewerken – een broodnodige aanvulling op het schamele dagloon van 1 franc en 20 centimes dat ze ’s ochtends in de mijnen verdienden. Bovendien kondigde Napoleon aan de achterstallige belastingen op het eiland te innen. De bewoners van Capoliveri trakteerden de belastingambtenaren op ketelmuziek en weigerden ook maar één sou te betalen – een vernedering van de eerste orde. Bij hun eerstvolgende bezoek aan het bergdorp werden de ambtenaren door de Nationale Garde begeleid. De plaatselijke pastoor, die als aanstichter van het belastingoproer werd aangemerkt, kwam in het cachot terecht. Een maand na aankomst van de keizer was het eiland rijp voor een algehele opstand, meldt Pons de l’Hérault in zijn memoires. Alleen het leger kon die voorkomen.

Maar ook daar groeide de onvrede. De 800 leden van de Grande Armée die op vrijwillige basis op Elba waren neergestreken, hielden zich onledig met het aanharken van tuintjes of hielpen de mijnwerkers bij het verbeteren van de infrastructuur. Toen Napoleon het onbewoonde eiland Pianosa wenste te veroveren, 15 mijl onder de kust van Elba, ervoeren verschillende veteranen dat bevel als een vernedering. Een garnizoen moest het eiland permanent bewaken. Een van de soldaten gaf te kennen zich nog liever een kogel door het hoofd te jagen dan op deze eerloze missie te gaan.

Campbell liet er geen misverstand over bestaan hoe de vlag erbij hing op Elba. ‘Het lijkt erop dat Napoleon met de dag minder populair wordt, want al zijn daden schijnen te zijn ingegeven door eigenbaat, zonder rekening te houden met de belangen van anderen,’ zo berichtte hij het thuisfront.

Elba was, op z’n zachtst gezegd, geen lucratieve onderneming. De belangrijkste bron van inkomsten waren de ijzerertsmijnen, goed voor een omzet van een half miljoen franc per jaar. De tonijnvisserij en zoutpannen leverden nog eens 74.000 franc op. Met de schamele inkomsten aan wijnbouw en fruitteelt, de belastingen en administratieve toelagen stroomde er jaarlijks zo’n 644.000 franc in de Elbanese schatkist. Daarvan moesten een staand leger, een ambtenarenapparaat en een rechterlijke macht worden gefinancierd. Napoleon kampte, zo rekende zijn thesaurier Guillaume Peyrusse voor, met een structureel begrotingstekort van 4 ton op jaarbasis. En Peyrusse had daarbij niet eens de bals en theatervoorstellingen meegerekend die Pauline Bonaparte in Villa Mulini – het keizerlijke paleis – met enige regelmaat organiseerde. Ze was in augustus op het eiland aangekomen en ging voortvarend te werk bij het initiëren van een hofleven dat de voormalige grandeur van haar broer waardig was. Maar zoveel luister kostte een aardige cent. Als klap op de vuurpijl weigerde Lodewijk XVIII het staatspensioen van 2 miljoen franc uit te keren dat de keizer in Fontainebleau was beloofd. Campbell drong er bij zijn superieuren op aan dat het verdrag werd nageleefd, want als iets Napoleon ertoe kon bewegen Elba te verlaten, dan was het wel geldgebrek.

De toenemende geruchten over een gedwongen verhuizing naar een nog kleiner eiland droegen ook niet bij aan zijn gemoedsrust. In augustus kwamen in Wenen de grootmachten bij elkaar om over de toekomst van Europa te praten. Tijdens het congres werd ook die van Napoleon heroverwogen. Talleyrand dacht aan een van de Azoren: Trinidad, Saint-Lucia of Bottany Bay. Burggraaf Castlereagh sprak namens de Britten nog eens zijn voorkeur voor Sint-Helena uit. Tsaar Alexander vroeg zich intussen af waarom Napoleon zich aan de bepalingen van Fontainebleau zou houden ‘wanneer wij dat niet doen tegenover hem’. Verdragsnaleving was een erekwestie. Hoewel Napoleon Campbell verzekerde dat hij zich alleen nog maar bezighield met ‘zijn familie, zijn retraite, zijn koeien en zijn muilezels’, was de Engelse gezant er niet gerust op. Er broeide iets. In september werd in Livorno een geheim agent van Napoleon gearresteerd, die tijdens de verhoren toegaf soldaten voor de keizer te werven. Er zouden ook ronselaars in Rome, Napels, Piedmont en Genua actief zijn.

Napoleon putte moed uit de immense impopulariteit van zijn opvolger, Lodewijk XVIII. De Bourbon weigerde zich de koning van alle Fransen te noemen, want dat zou betekenen dat hij zijn soevereiniteit van het volk gekregen had in plaats van van de Allerhoogste. De herbegrafenis van zijn onthoofde broer en schoonzus in de basiliek van Saint-Denis op 21 januari 1815 viel volkomen verkeerd. ‘God wenst dat de fout van het Franse volk vergeten wordt,’ kopte het royalistische dagblad Monsieur. Een boude restauratie van het ancien régime bleek onmogelijk. Sinds 1789 was de geest uit de fles. De macht had voortaan rekening te houden met wat Jean-Jacques Rousseau de ‘volonté general’ had genoemd, met de publieke opinie als graadmeter en de dreiging van de revolutie als wapenstok.

In de ochtend van 26 februari werd het de Elbanen duidelijk dat Napoleon bezig was het eiland te verlaten. Hij hield een korte toespraak op de piazza. ‘Ik laat u mijn wegen en bomen na, waarvoor in elk geval uw kinderen mij dankbaar zullen zijn.’ Daarna verliet hij met een flottielje van zeven schepen de haven.

Campbell, die pas twee dagen later, na een bezoek aan het vasteland van Italië, terugkeerde op Elba, had eerst niets door. Een aantal achtergebleven militairen schoffelde als vanouds hun tuintjes. Pas op het moment dat de hele legerleiding schitterde door afwezigheid besefte Campbell dat de vogel gevlogen was. Hij zette met de Britse sloep van kapitein John Adye de achtervolging in. De achterstand van 40 uur was niet onoverkomelijk. In tegenstelling tot Napoleon hoefde hij geen leger van 1100 manschappen te vervoeren. De vraag was alleen waar Napoleon naartoe ging. Naar het zuiden van Italië, om zich daar te verenigen met de troepen van zijn zwager Murat? Naar het noorden, om er een onafhankelijke staat uit te roepen van waaruit de mars naar Parijs kon beginnen?

Niemand hield rekening met het drieste plan van Napoleon om linea recta naar Frankrijk te varen. Dus dacht Adye dat hij met een Franse patrouille te maken had toen hij aantal schepen aan de einder zag. Op 27 februari passeerde Napoleon inderdaad een Franse oorlogsbodem. De dienstdoende officier Collet weigerde het vuur te openen op zijn landgenoten. In de ochtend van 1 maart gingen de schepen van Napoleon voor anker aan de kust van Golfe-Juan.

Een week later vond bij Laffrey het heroïsche treffen plaats met zijn voormalige Grande Armee, die en masse naar hem overliep. Het was het begin van de ‘honderd dagen’, de restauratie van het keizerlijke bewind, die met Napoleons definitieve nederlaag bij Waterloo op 18 juni 1815 zouden eindigen. Op zijn nieuwe ballingsoord Sint-Helena (geen lid van de Coalitie dacht nog aan een eiland in de Middellandse Zee) vertelde hij graag over zijn wonderbaarlijke wederopstanding na zijn ontsnapping van Elba. Hij herinnerde zich geamuseerd de begroeting van de eerste de beste burgemeester die hij na zijn terugkeer in Frankrijk tegenkwam: ‘We begonnen net een beetje rustig en gelukkig te worden; nu komt u weer alles op z’n kop zetten.’