Home Rusland vecht met bommen en soundbytes

Rusland vecht met bommen en soundbytes

  • Gepubliceerd op: 15 december 2020
  • Laatste update 09 jan 2023
  • Auteur:
    Teun Willemse
  • 9 minuten leestijd
Rusland vecht met bommen en soundbytes

De AIVD ontmaskerde in 2020 twee Russische spionnen die als diplomaat aan gevoelige informatie probeerden te komen van Nederlandse bedrijven en instellingen. Rusland ontkent alles, en dat is volgens Han Bouwmeester een typische tactiek van het Kremlin. Hij schreef zijn proefschrift over de manieren waarop Rusland misleiding inzet om zijn tegenstanders te destabiliseren. ‘We moeten meer leren over misleiding om ons ertegen te wapenen.’

Bouwmeester is werkzaam op de Nederlandse Defensie Academie en promoveert aan de Universiteit Utrecht met een proefschrift waarin hij onderzoekt hoe de Russen misleiding gebruikten rond de oorlog in Zuid-Ossetië (Georgië) en de annexatie van de Krim. Hij concludeert dat het Kremlin de Olympische Spelen, complottheorieën en trollenlegers gebruikt om voor verrassing en verkeerde beeldvorming te zorgen. Inmiddels wordt zelfs het coronavirus ingezet om maatschappijen te ontwrichten.

De titel van uw proefschrift luidt KRYM NASH, ‘de Krim is van ons’. Waarom deze titel?

Dit artikel is exclusief voor abonnees

Dit artikel op Historischnieuwsblad.nl is alleen toegankelijk voor abonnees. Met liefde en zorg werken wij iedere dag weer aan de beste historische verhalen door toonaangevende historici. Steun ons door lid te worden voor maar €4,99 per maand, de eerste maand €1,99. Log in om als abonnee direct verder te kunnen lezen of sluit een abonnement af.

‘Krym Nash begon als een uitdrukking van nationale trots nadat Rusland de Krim annexeerde. Voorstanders van de annexatie schreven de uitdrukking met hoofdletters om het extra kracht bij te zetten. Later werd het een grap op internet. Foto’s van Russische plaatsen waar armoede heerste kregen het onderschrift: ‘is dit ook Krym Nash?’.

Een ander symbool van de Russische nationale trots is de oranje en zwarte strik, een onderscheiding voor heldendaden die nog stamt uit de tijd van Catharina de Grote. De kleuren stonden voor het vuur en de rook op het slagveld. De onderscheiding heeft het oude keizerrijk en de Sovjet-Unie overleefd en bestaat nog steeds. Russen dragen het bij herdenkingen van de Grote Patrottische Oorlog, die wij de Tweede Wereldoorlog noemen. Het symbool nam een enorme vlucht rond de annexatie van de Krim en was net als ‘KRYM NASH’ een propagandamiddel om uiting te geven aan de Russische trots.’

Lint van de Orde van Sint-George

Uw proefschrift draait om Russische misleidingstactieken en –effecten. Loopt Rusland daarin voorop?

‘Vroeger gebruikten vrijwel alle landen misleiding, maar in het Westen zijn we dat een beetje kwijtgeraakt. Rusland heeft het altijd volgehouden. Een bekende Russische term voor die misleiding is Maskirovska, dat dezelfde herkomst heeft als het Nederlandse woord ‘maskeren’.

Onder dat kapstokbegrip vallen verschillende tactieken. Het gebruik van agents of influence bijvoorbeeld: individuen of organisaties die in vijandig gebied onder een dekmantel mensen proberen te beïnvloeden. Russische agenten gaan in het buitenland op zoek naar pro-Russische burgers die zij kunnen beïnvloeden. Dat gaat zelfs zo ver dat ze burgers voorbereiden op een opstand door ze te trainen en bewapenen. Een andere tactiek die de Russen al decennialang toepassen is het verspreiden van desinformatie. Ze proberen hun opponenten bijvoorbeeld onder druk te zetten met reflexieve controle: het creëren van tijdsdruk waardoor de vijand zich genoodzaakt voelt om een bepaald besluit te nemen.

Iets dat ik mis in eerder onderzoek naar misleiding is het beoogde effect ervan. Studies bespreken misleidingstactieken en redeneren vaak vanuit de misleider, maar het is belangrijk om ons af te vragen wat het doet met het beoogde doelwit. Ik onderscheid twee grote effecten van misleiding: verrassing en gemanipuleerde beeldvorming. Daarmee proberen de  Russen de besluitvorming van opponenten te beïnvloeden. Dat kan op strategisch niveau, door politici of hoofden van inlichtingendiensten te beïnvloeden, maar ook op maatschappelijk niveau, door de publieke opinie te sturen.’

Ligt er in het Westen meer nadruk op de fysieke afbreuk van vijanden dan op misleiding?

‘Ja, het Westen heeft zich de laatste vijftig jaar te weinig beziggehouden met misleiding. Toen ik in de jaren tachtig mijn opleiding deed aan de militaire academie, was er nauwelijks aandacht voor. Dat komt omdat we destijds een enorme fascinatie hadden voor het fysiek uitschakelen van de verwachte aanvalsgolven van het Warschaupact.

Ook in de jaren negentig, toen westerse krijgsmachten zich vooral bezig gingen houden met vredesopraties, was er weinig plaats voor misleiding. Als bemiddelaar wilden westerse landen ruziënde partijen om tafel krijgen. Daarvoor was vertrouwen en transparantie nodig, misleiding zou juist averechts werken.

Door deze ontwikkelingen zijn we generaties lang vergeten om op de militaire academie aandacht te besteden aan misleiding. Dat geldt eigenlijk voor de hele NAVO. Inmiddels keert het terug in het curriculum. Dat is nodig, omdat we ons er tegen moeten kunnen beschermen. Daarnaast moeten we naar mogelijkheiden kijken om  misleiding zelf in te zetten op militair gebied.’

Valt het nieuwe Wapen van de Informatiemanoeuvre van Defensie binnen die trend?

‘Zeker, Defensie richt zich daarmee op het cognitieve component van oorlogvoering. Het nieuwe Wapen houdt zich bezig met het beïnvloeden van het gedrag van anderen. Daardoor hoef je net als de Russen niet te vechten met bombs en bullets, maar met bits en soundbytes.’

Heeft Poetin op het gebied van misleiding het stokje overgenomen van leiders van de Sovjet-Unie?

‘In zekere zin wel, maar er zijn ook nieuwe vormen van misleiding bij gekomen. Social media zorgt voor een nieuw speelveld, al was Poetin aanvankelijk geen voorstander van misleiding via het internet. Hij was niet erg ‘computerminded’ en zag het internet vooral als verspreider van criminaliteit en porno. Rond de Russische verkiezingen van 2012 kwam hij tot inkeer, toen de oppositie zich organiseerde via social media. Daar schrok hij zo van dat hij overtuigd raakte dat Rusland het internet breder moest inzetten. Rond de annexatie van de Krim kwamen de eerste Russische trollen in actie.’

Hoe gebruikten de Russen misleiding in dat conflict?

‘Naast beïnvloeding via social media steunden de Russische veiligheidsdiensten de geheime politie van Oekraïne. De geheime dienst FSB is verantwoordelijk voor binnenlandse zaken in Rusland, maar roept dat het zich ook verantwoordelijk voelt voor Russen die in oude Sovjet-staten wonen.

Firestarters moesten onder een dekmantel het vuurtje in Oekraïne aanwakkeren

Uiteindelijk kwam Poetin naar eigen zeggen in een split-second tot de conclusie dat hij de Russische burgers aan de Krim moest beschermen. Twee dagen later doken de ‘groene mannetjes’, militairen zonder insigne, plotseling op in de Krim en bezetten ze tal van strategische punten. In werkelijkheid had Poetin deze actie natuurlijk al voorbereid. De GRU, de Russische militaire inlichtingendienst, opereerde al langer in Oekraïne. Ze plaatsten firestarters, mensen die onder een dekmantel het vuurtje in Oekraïne moesten aanwakkeren. De groene mannetjes namen de infrastructuur over en konden belangrijke overheidsgebouwen isoleren zonder veel schoten te hoeven lossen.

Poetins verhaal dat hij ‘niet anders kon’ is kenmerkend voor de Russische misleiding. Het Kremlin blijft eerst stil en gaat daarna over op ontkenning. Dat maakt het heel lastig om aan te tonen dat de Russen ergens bij betrokken zijn.’

Heeft de CIA inmiddels ook een trollenleger?

‘Amerika, Groot-Brittannïe, Frankrijk, Duitsland, Israël en Korea zijn allemaal bezig met beïnvloeding via het internet. In Nederland hebben we het Defensie Cyber Commando (DCC), dus ook wij ontdekken die kant van militaire operaties. De Russische trollen gaan wel op een aparte manier te werk. Ze zijn vaak erg agressief in hun benadering, waar westerse landen wat terughoudender zijn.’

Zetten ze die agressieve benadering ook in rond het coronavirus?

‘Dat doet Rusland vooral in de Baltische Staten. Russische trollen verspreiden er nepinformatie op Facebook. Zo suggereren ze dat het virus afkomstig is uit de Baltische Staten en dat de NAVO-troepen in het land een bron van besmettingen vormen voor de lokale bevolking. Ze vervalsen zelfs officiële documenten. Zo werd er een statement van de secretaris-generaal van de NAVO verspreid, terwijl hij zelf van niets wist. Op die manier probeert het Kremlin een wig te drijven tussen de NAVO en de bevolking in de Baltische Staten.’

U concludeert dat Rusland ook de Olympische Spelen gebruikt om te misleiden.

‘De Spelen van 2008 in Beijing en Sotsji in 2014 vallen samen met de conflicten die ik onderzoek: de Oorlog in Zuid-Ossetië en de annexatie van de Krim. De Russen kwamen in beide gevallen in actie op het moment dat de Spelen feestelijk werden geopend. De wereld is op dat moment bezig met een grote gebeurtenis waar alle staatshoofden en media zich op richten. Dat is het moment voor de Russen om zich te roeren. Bij de opening van de Spelen in Beijing vielen ze Geörgie binnen en in 2014 gebruikten ze Sotsji als bliksemafleider om de Krim in te lijven.’

De Olympische Spelen in Sotsji dienden als afleiding voor de annexatie van de Krim

De AIVD heeft onlangs twee Russische spionnen ontmaskerd. Is Nederland vaker het slachtoffer van Russische misleiding?

‘We zijn langzaam op Poetins radar terechtgekomen. Nederland probeert de onderste steen boven te krijgen in het onderzoek naar de vliegramp MH17, maar dat is tegen het zere been van de Russen. Daarnaast verklaarde Nederland zich solidair met Groot-Brittannië rond de vergiftiging van Skripal in 2018 en doen we mee aan NAVO-operaties. In 2018 vond er al een Russische hack plaats in de Organisatie voor het Verbod op Chemische Wapens in Den Haag. Het zou me niet verbazen als we vaker slachtoffer worden. Ondanks het feit dat we een klein land zijn, lopen we Poetin hinderlijk voor de voeten. Daar houdt hij niet van.’

Moeten we als Nederland lessen trekken uit de Russische tactieken?

‘Dat vind ik wel. Enerzijds om ons ertegen te wapenen, anderzijds omdat misleiding onderdeel moet worden van het militaire optreden van Nederland en de NAVO. We moeten als democratie niet streven naar een regering die ons voorliegt of betuttelt, maar in militaire operaties kunnen we misleiding absoluut gebruiken. Dat helpt ons uiteindelijk ook om signalen van misleiding te herkennen en herleiden.’

Teun Willemse is redacteur bij Historisch Nieuwsblad.