Dante: lyrisch, betoverend en gruwelijk

Tot 1800 gold het werk van Dante als ‘barbaars’ en ‘onfatsoenlijk’. Pas daarna kwam de erkenning van zijn genialiteit. Inmiddels behoort hij tot de canon van de wereldliteratuur.

Homerus, Vergilius, Shakespeare, Goethe, Tolstoi, Proust en T.S. Eliot – ze zijn letterkundige Himalaya-toppen, schrijvers die niet alleen een immense invloed op de literatuur hebben gehad, maar ook op onze kijk op de mens en de wereld. Dante Alighieri (1265-1321) hoort eveneens in deze rij. In zijn tijd was hij al snel populair; Toscaanse arbeiders kenden vaak hele canto’s van zijn Divina commedia uit het hoofd. Toch zou het lang duren voordat dit ruim 14.000 regels tellende gedicht werd gezien als een van de allergrootste literaire werken uit de geschiedenis. Terwijl Giovanni Boccaccio laaiend enthousiast was en in 1355 de eerste biografie van Dante schreef, haalde Francesco Petrarca in dezelfde tijd zijn neus op voor het werk van een man ‘die luidkeels geprezen en bewonderd wordt door wolkammers, herbergiers en oproerkraaiers, wier loftuitingen bijna als scheldwoorden klinken’.

Meer lezen over de Renaissance? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.

Tot pakweg 1800 werd Dantes hoofdwerk overwegend gezien als een ‘barbaars’ en ‘onfatsoenlijk’ werk, dat bovendien was geschreven in een wirwar van stijlen. Voltaire vond De goddelijke komedie volstrekt onleesbaar en Goethe klaagde over de ‘weerzinwekkende, vaak afschuwelijke grofheid’ van het reusachtige gedicht. Tijdens de Romantiek was er duidelijk sprake van een kentering. In die tijd   werden de Middeleeuwen verheerlijkt, terwijl de Renaissance werd afgedaan als een veel te gekunstelde periode. Bovendien paste Dante goed in de genieëncultus die toen ontstond.

Dante was de eerste schrijver die zichzelf een belangrijke rol in het verhaal had gegeven. En juist in de Romantiek draaide alles om het ‘ik’. Het heroïsche individu dat geconfronteerd wordt met enorme tegenslagen en bedreigingen, maar desondanks zijn eigen weg volgt en een unieke prestatie levert. Zowel het verhaal dat Dante vertelde als de baanbrekende wijze waarop hij dat deed, sprak tot de verbeelding van romantische kunstenaars. In de Engelstalige wereld werd hij herontdekt door de dichter en tekenaar William Blake en in Frankrijk brak Eugène Delacroix door met zijn schilderij La Barque de Dante (1822), waarop is te zien hoe Dante en Vergilius de rivier de Styx oversteken, de grens met de onderwereld.

Sindsdien is Dante niet meer weg te denken uit de westerse cultuur en geldt De goddelijke komedie als een van de hoogtepunten uit de literatuur. Dat wil niet zeggen dat het uit honderd canto’s of gezangen bestaande dichtwerk veel gelezen wordt, want de meeste mensen beschouwen het als een moeilijk boek. Dat komt vooral doordat er bijna duizend persoonsnamen in voorkomen, waarvan de overgrote meerderheid niemand meer iets zegt. En ook doordat Dantes opvattingen ons doorgaans vreemd zijn. Maar voor wie zijn best doet, valt er niettemin heel wat te genieten in De goddelijke komedie. Al is enige kennis van Dante en zijn tijd daarbij onontbeerlijk.

Dante, die eigenlijk Durante di Alighiero degli Alighieri heette, werd rond 1265 geboren in Florence. Behalve dat zijn vader tot de lage adel behoorde en zijn moeder stierf toen hij nog een kind was, weten we van zijn jeugd nagenoeg niets. Overigens zijn verreweg de meeste gegevens over zijn leven ontleend aan zijn boeken. Rond zijn twintigste begon hij lyrische gedichten te schrijven, die al spoedig in handschrift circuleerden en waarvan er een honderdtal bewaard is gebleven. Dertig ervan werden opgenomen in zijn Vita nuova (circa 1292), waarin hij uiting gaf aan zijn onmetelijke liefde voor Beatrice, die ‘de liefde in haar ogen’ droeg, ‘waardoor zij alles adelt en verrijkt/ en ’t hart van elke man die naar haar kijkt/ wordt, als zij groet, al sidderend bewogen’. Deze jongedame heette in werkelijkheid Bice Portinari, was getrouwd met een Florentijnse koopmanszoon en stierf in 1290 op jeugdige leeftijd.

Vita nuova is een hartstochtelijk en mystiek boekje, waarin gedichten en verbindende teksten veel vertellen over Dante en zijn kijk op de wereld. Hoewel het over een onbeantwoorde liefde gaat, en Dante na haar dood in een diepe depressie belandde, was hij geen wereldvreemde, onhandige en fysiek tamelijk zwakke estheet die wegkwijnde in zijn studeerkamer. Hij was intussen getrouwd met Gemma Donati, afkomstig uit een invloedrijke Florentijnse familie, met wie hij drie kinderen kreeg. Ook vocht hij in 1289 als cavalerist in de Slag bij Campaldino. Deze veldslag maakte deel uit van de strijd tussen de Welfen en Ghibellijnen, die in de twaalfde en dertiende eeuw het uit stadstaatjes, vorstendommen en pauselijke territoria bestaande Italië teisterde (zie kader op p. XX). Het kamp van de Welfen – naast Florence onder meer bestaand uit Siena, Lucca en Prato – kwam als overwinnaar uit de bus. Toch brak in Dantes vaderstad een felle strijd los tussen twee facties die bekend kwamen te staan als de Zwarte en Witte Welfen. De eerste factie bestond vooral uit de oude stadsadel, terwijl in de tweede de opkomende klasse van kooplieden en fabrikanten domineerde.

Florence maakte in deze tijd een onstuimige groei door. De wolindustrie legde het fundament voor de immense rijkdom van de stad. De eerste banken ontstonden en de gouden stadsmunt, de florijn, werd de dollar van de Middeleeuwen. In de veertiende eeuw zou Florence zich ontwikkelen tot de modernste stad ter wereld en tot de bakermat van de Renaissance. In 1295 besloot Dante zich in de politiek van de stadstaat te storten. Omdat hij van adel was mocht dat officieel niet, tenzij hij lid van een gilde werd. Hij sloot zich aan bij het gilde van apothekers en artsen, dat ook kunstenaars en geleerden toeliet.

In de jaren hierna vervulde hij verschillende ambten en in 1300 werd hij zelfs gekozen in het college van prioren, het hoogste bestuursorgaan van de stad, waarvan de leden niet langer dan twee maanden in functie waren. Hoewel Dante ondanks zijn adellijke afkomst tot de Witte Welfen behoorde, probeerden hij en de vijf overige prioren de politieke spanningen te verminderen door de leiders van beide facties tijdelijk te verbannen. Dit werd hun niet in dank afgenomen. Toen in 1302 de Zwarte Welfen de macht volledig in handen kregen, werden Dante en andere politiek tegenstanders voorgoed uit Florence verbannen.

Net als Beatrice werd Florence voor Dante nu een onbereikbare liefde, die hij in zijn werk zou blijven bezingen, maar waarvan hij voorgoed was afgesneden. In De goddelijke komedie zou hij later schrijven dat hij er nu achter kwam ‘hoe bitter andermans brood smaakt en een hoe zware gang het is de trappen van anderen af te dalen en te bestijgen’. Aanvankelijk probeerde hij nog samen met andere ballingen de politiek van hun vaderstad te beïnvloeden, maar al spoedig kreeg hij met vrijwel iedereen ruzie en trok hij voortaan zijn eigen plan. Hij zwierf van de ene stad naar de andere. In het noorden van Italië ontstond in die jaren een beweging die later het ‘humanisme’ werd genoemd en die zich sterk richtte op de herontdekking van de literaire en filosofische erfenis van de klassieke Oudheid.

Steden als Bologna en Padua waren daar veel verder mee dan Florence, en Dante profiteerde van de bijzonder rijke bibliotheken daar. Hij stortte zich vol overgave op de bestudering van de klassieken en schreef verschillende boeken. Hij begon aan het groots opgezette Convivio, vertaald als Het gastmaal, een verzameling filosofische verhandelingen die hij niet voltooide. In tegenstelling tot de meeste geleerden schreef hij bij voorkeur in de volkstaal, in zijn geval het Toscaans, en niet in het Latijn. In die laatste taal schreef hij, om de intellectuele elite te overtuigen, wel De vulgari eloquentia, in het Nederlands vertaald als Pleidooi voor de eigen taal. Eveneens in het Latijn schreef hij het politieke traktaat Monarchia, waarin hij pleitte voor de scheiding van Kerk en Staat, een standpunt dat wij vanzelfsprekend vinden, maar dat toen bijzonder gedurfd was.

Hoe geleerd en interessant deze werken ook waren, wanneer hij het hierbij had gelaten zou hij tegenwoordig alleen bekend zijn bij mediëvisten en kenners van de vroege Italiaanse literatuur. Vooral geïnspireerd door het werk van de Romeinse dichter Vergilius begon hij rond 1308 aan een groot dichtwerk, waarin hij de hooglijk abstracte literatuur die typerend was voor de Middeleeuwen inruilde voor een veel realistischer beschrijving van menselijke daden en drijfveren. Hij noemde het werk zijn commedia ofwel ‘komedie’, een term die in de Middeleeuwen werd gebruikt voor een verhaal dat droevig begint, maar vreugdevol eindigt. Het bijvoeglijk naamwoord divina ofwel ‘goddelijk’, is bedacht door Giovanni Boccaccio.

In de Commedia is Dante zowel de verteller als de hoofdpersoon. Hij beschrijft hoe hij op Goede Vrijdag 1300 verdwaalde in ‘een donker woud’ vol gevaren. In opdracht van God begon hij vervolgens aan een zevendaagse reis door de drie rijken van het hiernamaals: de hel, de louteringsberg en het hemelse paradijs. Het werk is daarom onderverdeeld in drie boeken: Inferno, Purgatorio en Paradiso. Net als bij de meeste middeleeuwse auteurs was Dantes wereldbeeld gevormd door de Griekse denker Ptolemaeus (circa 100-170 n.Chr.), die stelde dat de aarde het middelpunt van het universum vormde en bolvormig was. Terwijl het zuidelijk halfrond volgens hem grotendeels uit water bestond, was het noordelijk halfrond voornamelijk bedekt met land. Hier bevond zich ook de ingang van de hel, die als een trechter, onderverdeeld in negen kringen, naar het middelpunt van de aarde leidde.

De hel was de verblijfplaats van de doden die voor altijd verdoemd waren, ‘het oord der folteringen’, waar boven de poort geschreven stond: ‘Er is geen hoop voor wie hier binnentreden.’ In de eerste kring bevonden zich de pechvogels die nooit gedoopt waren, bijvoorbeeld omdat ze stierven voordat Christus werd geboren. Tot hen behoorden ook allerlei voorbeeldige figuren uit de klassieke Oudheid, onder wie Vergilius (70-19 v.Chr.), die in deze onderwereld als de gids van Dante optrad. Hoe dieper ze afdaalden, hoe erger de zonden waren, zodat Dante geconfronteerd werd met lieden die zich bijvoorbeeld hadden laten leiden door wellust of vraatzucht, en met ketters, geweldplegers en bedriegers. De diepste hellekring was bestemd voor allerlei soorten verraders, die tot hun nek zaten vastgevroren in het ijs. Tijdens de huiveringwekkende tocht door deze duistere wereld, waarin mensen onophoudelijk werden gefolterd en wanhopig ronddoolden, ontmoetten Dante en Vergilius niet alleen allerlei figuren uit de Bijbel of de klassieke mythologie, maar ook politiek tegenstanders uit Florence of bekende figuren uit het Italië van die tijd. Voor de door hem intense gehate paus Bonifatius VIII, die in 1300 nog leefde, had Dante zelfs twee plekken gereserveerd.

Nadat Dante en Vergilius op de bodem van de hel langs de duivel Lucifer waren geglipt, kwamen ze door een nauwe gang aan de andere kant van de aarde uit op een eiland waar zich de louteringsberg bevond. Deze bestond uit negen in spiraalvorm omhooglopende terrassen, waar zondaars moesten boeten voor wat ze tijdens hun leven hadden gedaan. Maar uiteindelijk waren zij wel op weg naar het hemelse paradijs. Aangekomen bij de negen hemelse sferen moest Dante afscheid nemen van de heiden Vergilius en werd hij verder rondgeleid door zijn grote liefde, de volmaakte Beatrice.

Het bijzondere aan Dantes Commedia is niet alleen dat hij tal van theologische, politieke, culturele en historische thema’s aansnijdt, en dat hij hierbij met één been in de Middeleeuwen staat, terwijl hij tegelijkertijd vooruitwijst naar de moderne tijd, maar vooral dat hij dit op een unieke manier heeft gedaan. Velen zien de Commedia als het eerste grote literaire werk sinds de klassieke Oudheid. En inderdaad zijn de beschrijvingen van de mensen en hun beproevingen zo levendig, zo realistisch en meeslepend dat wanneer je moeite doet om het boek te lezen, dit een onvergetelijke ervaring is. Dantes taal, die sterk bijgedragen heeft aan het ontstaan van het standaard-Italiaans, is beurtelings lyrisch, muzikaal, betoverend, afschrikwekkend en gruwelijk. De Commedia is een ongekend voorbeeld van fantasie en vormkracht, waarin zowel de glorie als de misère van de mens centraal staat.