Koude Oorlog

De Koude Oorlog was een periode van politieke spanning en militaire dreiging tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie, die duurde van het einde van de Tweede Wereldoorlog in 1945 tot het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991. De periode werd gekenmerkt door een wapenwedloop, spionage, proxy-oorlogen en de ideologische confrontatie tussen twee grootmachten.

Het begin van de Koude Oorlog plaatsen historici kort na de Tweede Wereldoorlog, toen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie ideologisch tegenover elkaar kwamen te staan. De Koude Oorlog heet zo omdat er geen sprake was van een directe militaire strijd tussen de twee grootmachten. In plaats daarvan werd het conflict gekenmerkt door politieke, economische en militaire spanningen.

Verschillende factoren droegen bij aan het ontstaan van de Koude Oorlog. Tijdens de Conferentie van Potsdam en de Conferentie van Jalta onderhandelden de winnaars van de Tweede Wereldoorlog over Europa en de toekomst van Duitsland. De Sovjet-Unie kreeg daardoor veel invloed in Oost-Europa, terwijl de Verenigde Staten hun invloedsfeer in West-Europa uitbreidden.

De Amerikanen maakten zich zorgen over de verspreiding van het communisme. Volgens de ‘Dominotheorie’ zou er een kettingreactie kunnen ontstaan als er één land communistisch zou worden. De Amerikanen probeerden de Sovjetinvloed in Europa daarom te beperken met een zogenoemde ‘containmentpolitiek’.

Met diplomatie, dreigende taal en propaganda probeerden de machtsblokken elkaars gezag te ondermijnen. De oprichting van de Verenigde Naties na de Tweede Wereldoorlog had als doel om conflicten tussen landen te voorkomen, maar bleek uiteindelijk niet in staat om de Koude Oorlog te verhinderen.

Spionage was aan beide kanten van het IJzeren Gordijn belangrijk. Spionnen probeerden informatie te verkrijgen over de militaire, wetenschappelijke en economische activiteiten van de ideologische vijand. Amerikaanse inlichtingendiensten maakten zelfs gebruik van luchtballonnen om agenten achter het IJzeren Gordijn te droppen. Toch werkten Amerika en de Sovjet-Unie ook wel eens samen: doordat het Westen Russisch gas kocht, werden economische problemen aan beide kanten van het IJzeren Gordijn opgelost.

Een van de eerste gewapende conflicten tijdens de Koude Oorlog was de Korea-oorlog. Na de Tweede Wereldoorlog was Korea verdeeld in een communistisch noorden en een kapitalistisch zuiden. In 1950 vielen de communistische Noord-Koreanen het zuiden binnen, waarna de Verenigde Staten en andere westerse landen militaire steun gaven aan Zuid-Korea. Volgens generaal Douglas MacArthur was het nodig om atoombommen op China te gooien om de oorlog te beëindigen, maar daar ging president Truman niet in mee. Na drie jaar van bloedige gevechten eindigde de oorlog in 1953 met een wapenstilstand.

Het spannendste moment tijdens de Koude Oorlog vond plaats in 1962: de Cubacrisis. De Sovjet-Unie plaatste nucleaire wapens op het eiland. De Verenigde Staten eisten dat het Kremlin de wapens zou verwijderen en zetten een zeeblokkade in om dit af te dwingen. Na een periode van intense spanningen, waarbij de wereld zijn adem inhield omdat nucleaire escalatie nabij leek, trok de Sovjet-Unie zijn wapens terug. Het communistische Cuba speelde een jaar eerder ook al een hoofdrol in de Koude Oorlog, toen de CIA geprobeerd om Fidel Castro omver te werpen met de mislukte invasie van de Varkensbaai. In 1983 scheerde de wereld opnieuw langs de nucleaire afgrond toen de NAVO-operatie Able Archer 83 bijna escaleerde.

De Vietnamoorlog was een proxy-oorlog tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie. De Verenigde Staten gaven militaire steun aan Zuid-Vietnam in hun strijd tegen de communistische Viet Cong, die wapens kregen van de Russen. De oorlog leidde tot massale protesten, zowel in de Verenigde Staten als elders in de wereld. Met protestsongs en demonstraties protesteerden jongeren tegen het geweld in het Aziatische land.

In Tsjechoslowakije vond in 1968 de Praagse Lente plaats. De communistische leider Alexander Dubček voerde hervormingen door om de macht van de regering te verminderen en de vrijheid van meningsuiting en pers te vergroten. De Sovjet-Unie vreesde dat deze hervormingen de macht van de communistische partij zouden ondermijnen en vielen het land binnen om de hervormingen te stoppen.

Ook ‘derdewereldlanden’ wilden tijdens de Koude Oorlog hun geluid laten horen in de wereldpolitiek. In 1955 kwamen 29 Aziatische en Afrikaanse landen samen in de Indonesische plaats Bandung. De conferentie werd een succes, maar een echt onafhankelijke koers voeren bleek moeilijker dan gedacht.

In 1949 vond de oprichting van de NAVO plaats; een militair bondgenootschap tussen de Verenigde Staten en Europese landen. Het doel van de NAVO was om de landen te beschermen tegen de dreiging van de Sovjet-Unie.

Een van de bekendste Amerikaanse presidenten tijdens de Koude Oorlog was John F. Kennedy, die president werd in 1961. Hij was niet de eerste van de Kennedy’s die een gooi deed naar het presidentschap, en zou ook niet de laatste zijn. Een van Kennedy’s speerpunten was de ruimtewedloop. Amerika en de Sovjet-Unie probeerden elkaar te overtreffen in technologische ontwikkelingen en de verkenning van de ruimte. In 1957 lanceerde de Sovjet-Unie de eerste satteliet: de Sputnik. In 1969 bereikten de Amerikanen een mijlpaal met de eerste maanlanding. Kennedy was ook mede verantwoordelijk voor de groeiende wapenwedloop tijdens de Koude Oorlog, die in deze beroemde spotprent bekritiseerd werd.

Nadat Kennedy in 1963 vermoord werd in Texas, nam zijn vice-president Lyndon B. Johnson het ambt over. Hij was in 1965 verantwoordelijk voor de Civil Rights Act, die discriminatie op basis van ras, huidskleur, religie, geslacht of nationale oorsprong verbood. Het was de belangrijkste burgerrechtenwet van de twintigste eeuw.

Tijdens de Koude Oorlog was de angst voor het communisme groot in de Verenigde Staten. De senator Joseph McCarthy speelde daar handig op in. Hij was verantwoordelijk voor een heksenjacht op communisten tijdens de Red Scare. Het McCarthyisme leidde tot een klimaat van angst en paranoia in de Verenigde Staten. De legendarische Amerikaanse journalist Edward Murrow wilde afrekenen met het McCarthyisme en zijn heksenjacht. Door een van zijn uitzendingen is hij is de geschiedenis in gegaan als de enige man in de Amerikaanse media die het lef had om tegen McCarthy op te staan.

Na Johnson zaten Richard Nixon, Gerald Ford en Jimmy Carter in het Witte Huis. In 1981 werd hij opgevolgd door Ronald Reagan, die was bekend vanwege zijn sterke anticommunistische houding. Tijdens zijn presidentschap bleek dat hoge ambtenaren waren betrokken bij de verkoop van wapens aan Iran, een groot schandaal dat hij wist te overleven. Ook hij investeerde veel Amerikaans geld in de ruimtewedloop: met het zogenoemde Star Wars-programma moest Amerika een eventuele ruimteoorlog met de Russen kunnen winnen. Uiteindelijk zorgde Reagan in 1989 met zijn Russische collega Gorbatsjov voor het einde van de Koude Oorlog.

De Sovjet-Unie annexeerde verschillende buurlanden om het zogenoemde Oostblok te vormen. Deze landen werden vaak aangeduid als satellietstaten, omdat ze politiek en economisch afhankelijk waren van de Sovjet-Unie. Als tegenhanger van de NAVO richtte de Sovjet-Unie in 1955 het Warschaupact op: een militair bondgenootschap van communistische landen. In Joegoslavië was Josep Broz Tito lang aan de macht.

Na de dood van Jozef Stalin in 1953 werd Nikita Chroesjtsjov gekozen als leider van de Sovjet-Unie, die in 1964 werd opgevolgd door Leonid Brezjnev. Onder zijn leiding viel de Sovjet-Unie in 1979 Afghanistan binnen om het communistische regime te ondersteunen en tegenstanders te bestrijden. Het conflict duurde van 1979 tot 1989 en werd uiteindelijk verloren door de Sovjet-Unie.

Tijdens de Koude Oorlog waren zelfs de Olympische Spelen een podium voor de rivaliteit tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie. Beide landen probeerden elkaar te overtreffen in medailles en prestige. Dit was vooral merkbaar tijdens de Spelen van 1980 in Moskou, waar de Verenigde Staten een boycot organiseerden vanwege de Sovjet-invasie van Afghanistan. In reactie hierop boycotte de Sovjet-Unie de Olympische Spelen van 1984 in Los Angeles.

In de jaren tachtig werd Brezjnev opgevolgd door Michail Gorbatsjov. Als hervormer probeerde hij de Russische economie te moderniseren en de relaties met het Westen te verbeteren. Zijn regime werd gekenmerkt door meer openheid: de perestrojka en glasnost hervormingen, die uiteindelijk tot het einde van de Sovjet-Unie leidden.

Na de Tweede Wereldoorlog werd Duitsland opgedeeld in twee delen, de Bondsrepubliek Duitsland (BRD) in het westen en de Duitse Democratische Republiek (DDR) in het oosten. Ook Berlijn werd opgedeeld: de Berlijnse Muur werd de letterlijke scheidslijn tussen Oost- en West-Berlijn. De Berlijnse Muur groeide uit tot het symbool van de Koude Oorlog, net als het IJzeren Gordijn.

Voor de inwoners van Berlijn was het lastig om van oost naar west te reizen. Checkpoint Charlie was de beroemdste grensovergang in de stad: een controlepost voor mensen die van de ene kant van de stad naar de andere wilden reizen.

Zowel de Amerikanen als Russen probeerden invloed uit te oefenen op Duitsland en zijn bevolking. De Verenigde Staten en andere westerse landen steunden de Bondsrepubliek Duitsland, terwijl de Sovjet-Unie de Duitse Democratische Republiek ondersteunde. Als burgemeester van Berlijn en bondskanselier ijverde Willy Brandt voor een hereniging van Duitsland. Uiteindelijk werd dat pas in 1990 werkelijkheid onder Helmut Kohl, na de val van de Berlijnse Muur in 1989. De Nederlander Joost eerkens was op dat moment in Berlijn en vertelt hoe ‘de grenswachten zuur stonden te kijken’.

Vier decennia lang heeft de Koude Oorlog in Nederland op verschillende manieren doorgewerkt. In de buitenlandse politiek oriënteerde ons land zich op de Verenigde Staten en spande het zich in voor de Europese integratie; in Nederland zelf probeerde men de communistische dreiging te keren door de welvaart te vergroten.

Ook in Nederland was er sprake van spionage tijdens de Koude Oorlog. De Binnenlandse Veiligheidsdienst (BVD), de voorloper van de AIVD, hield mensen in de gaten die mogelijk communistische sympathisanten waren. Ondertussen bereidde een zogenoemde ‘stay-behind‘-organisatie zich voor op een mogelijke Sovjetinvasie. De aanwezigheid van Amerikaanse kernwapens op de Nederlandse vliegbasis in Volkel zorgde voor veel protesten tegen de regering.

Een belangrijke ontwikkeling tijdens de Koude Oorlog was de wapenwedloop. Amerika en de Sovjet-Unie probeerden om elkaar te overtreffen in militaire slagkracht, met name op het gebied van atoombommen. Beide grootmachten hadden grote aantallen kernwapens ontwikkeld en waren in staat om elkaar volledig te vernietigen. Dit zorgde voor wederzijdse afschrikking, want beide partijen waren zich ervan bewust waren dat een aanval met kernwapens onvermijdelijk tot een vernietigende oorlog zou leiden.

De wapenwedloop en nucleaire dreiging leidden tot angst onder de bevolking, die moesten oefenen met schuilen en rampscenario’s. Vanwege deze dreiging spraken de partijen in de loop van de oorlog over ontwapening. Zo werd er in 1963 een beperkt verbod op kernproeven afgesproken en werd er in 1987 een verdrag getekend waarbij beide partijen afspraken om hun middellangeafstandsraketten te vernietigen.

De val van de Berlijnse Muur luidde in 1989 het einde van de Koude Oorlog in. De val van de Sovjet Unie zorgde er vanaf 1991 voor dat het communistisch regime zijn greep op Oost-Europa verloor. Na het einde van de Koude Oorlog brak er een nieuw tijdperk aan, maar volgens schrijver Henk Hofland ontbrak het in de jaren negentig aan een duidelijke nieuwe ideologie.

Aan het begin van de eenentwintigste eeuw was er nog wel eens sprake van nostalgie naar de Koude Oorlog. Maar sinds de inval van Poetin in Oekraïne in 2022 wordt een nieuwe Koude Oorlog juist gevreesd. In haar column legt Beatrice de Graaf uit dat de oorlog in Oekraïne een nieuw type Koude Oorlog aan het inluiden is.

Ook de spanningen tussen Taiwan en China, en de reactie van de Verenigde Staten op dat conflict, voedt de angst voor een nieuwe Koude Oorlog. In een interview legt Mathieu Segers uit dat de wereld niet langer de logica van de bipolariteit uit de Koude Oorlog volgt.

Over de Koude Oorlog zijn verschillende films gemaakt, zoals Cold War. In een televisieserie behandelt Andere Tijden de Koude Oorlog en hoe deze in Nederland beleefd werd.