De kerkvorsten namen de lift naar de derde etage van het apostolische paleis in het Vaticaan. De Heilige Vader ontving hen op zijn ziekbed en ontweek een discussie over het wezenlijke probleem virtuoos door te zeggen dat hij het lijden van Christus nog nooit zo goed begrepen had.
De zieke paus heette Pius XI (1922-1939), en het bezoek van Duitse prelaten vond plaats op een zondagmorgen in januari 1937. Het probleem dat werd genegeerd was de anti-katholieke politiek van Adolf Hitler.
De trouwste dienaar van Pius XI, de diplomatieke Eugenio Pacelli, werd gekozen tot diens opvolger en nam de naam Pius XII (1939-1958) aan. Zijn verzuim het nationaal-socialisme principieel de oorlog te verklaren wordt de rooms-katholieke Kerk al bijna een halve eeuw ten zeerste kwalijk genomen. ‘Hitlers paus’ was als gevolg van zijn zwijgen over de shoah daar volgens de historici David Cornwell en Daniel Jonah Goldhagen medeplichtig aan.
Wat Peter Godman in zijn prachtige, want subliem gecomponeerde boek over het Vaticaan en Hitler beoogt – en waar hij volledig in slaagt – is uitleggen waarom Pius XI en in diens kielzog Pius XII tegen beter weten in probeerden een werkbare relatie met het Derde Rijk te behouden.
Het Vaticaan claimde ten tijde van het bolsjewisme en nazisme wel een wereldwijde morele suprematie, maar die aanspraak had in de politieke realiteit niet de minste basis. De karmelietes Edith Stein schreef al in april 1933 aan Pius XI dat hij de nationaal-socialistische ketterij met zoveel woorden moest veroordelen. Maar binnen het Vaticaan waren de meningen hierover hopeloos verdeeld. De meesten meenden dat het in 1933 met Hitler gesloten Concordaat beter was dan niets, al schond de valse Messias het voortdurend.
Er was twijfel of de Duitse katholieken hun steun aan Hitler wel zouden opzeggen als het Vaticaan hen daartoe zou oproepen. De Duitse kerkvorsten protesteerden, maar ‘betuigden onderwijl hun trouw aan de Führer’. Het monolithische Vaticaan, schrijft Godman, is een mythe. Feitelijk was de paus een pion in een door dictatoriale criminelen als Hitler en Stalin beheerste wereld.
Johannes Houwink ten Cate is hoogleraar holocaust- en genocidestudies aan de Universiteit van Amsterdam.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
