Home Dossiers Tweede Wereldoorlog Finse maarschalk Mannerheim hield Russen op afstand

Finse maarschalk Mannerheim hield Russen op afstand

  • Gepubliceerd op: 31 mei 2022
  • Laatste update 30 jan 2024
  • Auteur:
    Paul van der Steen
  • 11 minuten leestijd
Portret van Gustaf Mannerheim.
Hitler in de Tweede Wereldoorlog
Dossier Tweede Wereldoorlog Bekijk dossier

Finland wil lid worden van de NAVO om beter beschermd te zijn tegen de Russische buurman. De afgelopen honderd jaar konden de Finnen het alleen af. Net als de Oekraïners ontworstelden zij zich in de vorige eeuw langzaam maar zeker aan de grip van Rusland. Hun Zelenski heette Gustaf Mannerheim.

De ‘Winteroorlog’ zou het conflict tussen Finland en de Sovjet-Unie rond de jaarwisseling 1939-1940 gaan heten. De parallellen met het militaire treffen in Oekraïne nu liggen voor het oprapen. Finland was net twee decennia onafhankelijk van Moskou. Het grote buurland werkte praktisch en retorisch langzaam toe naar een inval. De noordse natie zou geen partij zijn voor de Euraziatische reus en worden overlopen, was de verwachting. Het Rode Leger kon minstens vijf keer zoveel manschappen in de strijd gooien. Maar de Finnen boden onverwacht veel tegenstand.

Meer lezen over de Tweede Wereldoorlog? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.

Ontvang historische artikelen, nieuws, boekrecensies en aanbiedingen wekelijks gratis in uw inbox.

Ze straften de Russische overmoed af met een listige verdediging, waarbij ze slim gebruikmaakten van het terrein en de winterse omstandigheden. Finse troepen verspreidden zich en konden – behendig op ski’s – even snel opduiken als verdwijnen. De zware Russische tanks waren aangewezen op de enkele begaanbare wegen en daardoor een relatief makkelijk doelwit. Soms werden ze via een nepweg naar bevroren water geleid. Als een konvooi zich daarop begaf, hoefden de Finnen het ijs alleen nog maar tot ontploffing te brengen.

Dit artikel is exclusief voor abonnees

Dit artikel op Historischnieuwsblad.nl is alleen toegankelijk voor abonnees. Met liefde en zorg werken wij iedere dag weer aan de beste historische verhalen door toonaangevende historici. Steun ons door lid te worden voor maar €4,99 per maand, de eerste maand €1,99. Log in om als abonnee direct verder te kunnen lezen of sluit een abonnement af.

Nadat de Sovjetminister van Buitenlandse Zaken Molotov de bombardementen op Helsinki had aangeduid als ‘voedseldroppings’, vernoemden de Finnen een klein, maar effectief wapen naar hem. Flessen met brandbare vloeistof kon je aansteken via een in de hals gestopte lap en naar het Rode Leger gooien.

Grootste Fin aller tijden

Eén man stond, net zoals Zelenski nu in Oekraïne, symbool voor de Finse onverzettelijkheid: de steile baron Carl Gustaf Emil Mannerheim. Hij was de opperbevelhebber die de strategie bepaalde. Hij wist het moreel op te peppen en bijna alle Finnen achter zich te krijgen. Mannerheim geldt nog steeds als de vader des vaderlands en is in 2004 uitgeroepen tot grootste Fin aller tijden. Wonderbaarlijk, zeker gezien zijn voorgeschiedenis.

Mannerheim tijdens de overwinningsparade in 1918.
Mannerheim tijdens de overwinningsparade in Helsinki op 16 mei 1918.

‘Mannerheem’ is in Finland de meest gangbare uitspraak van zijn achternaam. Dan wordt de associatie met Duitsland al een stuk minder. De verre voorouders van Gustaf kwamen daar echter wel degelijk vandaan. Ze gingen in de late zeventiende eeuw deel uitmaken van de Zweedse adel. In het tweede deel van de achttiende eeuw verhuisden leden van de familie vandaaruit naar het zuidwesten van Finland, onderdeel van het Zweedse rijk totdat het in 1809 onder Rusland kwam te vallen. De Mannerheims waren prominente politici, juristen en industriëlen. Gustafs opa van moeders zijde had fortuin gemaakt, mede dankzij vier gunstige huwelijken.

Gustaf werd in 1867 geboren in het Zweedssprekende zuiden van Finland. De Finse taal leerde hij pas beheersen tijdens het Interbellum. Hij was toen ver in de vijftig. Tot die tijd sprak en schreef hij Zweeds, Frans en Russisch. Decennia van zijn bestaan bracht Mannerheim bovendien door buiten Finland: in Rusland, in het tegenwoordige Polen, in het Verre Oosten en in Zwitserland.

Mannerheim op audiëntie bij de tsaar

De jonge Mannerheim was een rebels kereltje. Problemen met de schoolleiding werden een constante in zijn schoolcarrière. Toen die voorbij was, koos hij voor een militaire loopbaan in Russische dienst. Hij kreeg zijn opleiding op een prestigieuze cavalerieschool in Sint-Petersburg.

De tsaar van Rusland was namelijk sinds 1809 ook de grootvorst van Finland. De Finnen genoten enige mate van zelfstandigheid. Maar hoe lang nog? Schrikbeeld was Polen, waar de russificatie ver ging. In andere gebieden was al iets soortgelijks gaande. Onder Nicolaas II leek Finland eenzelfde lot beschoren.

Mannerheim diende enige jaren op een buitenpost in Polen en keerde daarna terug naar Sint-Petersburg, waar hij een belangrijk man werd in de stallen van de tsaar. In de eerste jaren van de twintigste eeuw overwoog Mannerheim even een loopbaan buiten het leger, mede omdat hij vreesde dat hij zijn hoogste rang had bereikt. Maar toen brak in 1904 de Russisch-Japanse oorlog uit en zag hij kansen om alsnog versneld promotie te maken.

Rusland verloor de oorlog, maar Mannerheim wist als officier indruk te maken en werd bevorderd tot kolonel. Een van zijn paarden werd onder hem uit geschoten. Zelf kwam hij wonder boven wonder ongeschonden uit de strijd.

De Russische regering vroeg hem daarna een lange studiereis te maken naar het Verre Oosten. De onderzoeksmissie moest helder maken of het tsarenrijk enig gevaar te duchten had van China. Mannerheim twijfelde of hij de wonderlijke opdracht moest aannemen, maar de vrijheid die hij zou krijgen bij de uitvoering vond hij aantrekkelijk. Bovendien bleef hij zo buiten alle onduidelijke schermutselingen, die in het wankele Rusland plaatsvonden. Mannerheim liet zich mogelijk ook inspireren door zijn oom, een befaamd ontdekkingsreiziger.

Mannerheim zou in twee jaar tijd duizenden kilometers afleggen, vaak onder barre omstandigheden. Om zijn ware identiteit te verhullen kon hij gebruikmaken van zijn talenkennis en aliassen. De officier deed zich onder meer voor als antropoloog. Met zijn conclusie kon Mannerheim de Russische regering geruststellen: China was een lemen reus, en ook nog eens wars van modernisering.

Zijn uitgebreide verslag en een audiëntie bij de tsaar bezorgden Mannerheim veel aanzien in gegoede kringen. Tot aan de Eerste Wereldoorlog kreeg hij het commando over een keizerlijk regiment in Warschau. Tijdens die oorlog vocht hij met zijn manschappen in Galicië tegen Oostenrijk-Hongarije.

Mannerheim: de ‘Witte Duivel’

Tijdens de Oktoberrevolutie van 1917 was Mannerheim in Odessa, waar hij herstelde van een val van zijn paard. Zijn sympathie lag bij het Russische establishment. In macht voor het proletariaat geloofde hij niet, die zou enkel chaos opleveren. Hij had bovendien als gardist dichtbij de tsarenfamilie gestaan, had levendige ontmoetingen gehad met Nicolaas II en zelfs met de monarch gejaagd. Mannerheim probeerde te peilen of een contrarevolutie kans van slagen had. Want: ‘Het is beter om te sterven met het zwaard in de hand, dan om in de rug te worden geschoten of je keel te laten doorsnijden.’

Mannerheim vond dat hij maar lauwe reacties kreeg en woog af wat het beste was: zijn hoogst onbestemde lot afwachten in Rusland, of terugkeren naar Finland. Dat land stond op het punt zijn onafhankelijkheid uit te roepen en dat leverde kansen voor hem op. Hij koos voor het laatste. Niet per se uit diepe overtuiging, terwijl sommige familieleden al wel vol waren van de Finse zaak.

De onafhankelijkheidsverklaring, eind 1917, was vooralsnog een papieren verhaal. In heel Finland stonden de Roden en de Witten tegenover elkaar. De communisten en hun sympathisanten leken de beste kaarten in handen te hebben. Mannerheim wist echter uit het betrekkelijk kleine, slecht georganiseerde Witte leger een geoliede eenheid te smeden. Hij liet zijn troepen bovendien hard optreden tegen de Roden. Er vielen tienduizenden doden. Het leverde Mannerheim een hele reeks bijnamen als ‘Opperslager’, ‘Witte Duivel’ en ‘Bloedige Baron’ op.

Mannerheim wist uit het slecht georganiseerde Witte leger een geoliede eenheid te smeden

De Finnen hadden militaire steun gekregen van Duitsland. Keizer Wilhelm II had Mannerheim, die nog niet zolang geleden zelf in rechtstreeks gevecht was met de Centrale mogendheden, zelfs onderscheiden met het IJzeren Kruis. Een zwager van Wilhelm werd koning van Finland. Die hechte Fins-Duitse band werd een probleem aan het einde van de Eerste Wereldoorlog. Zowel de prille Finse monarchie als het Duitse keizerrijk gingen smadelijk ten onder.

De jonge natie was een speelbal in de handen van de overwinnaars, die in Versailles de vrede vormgaven. Mannerheim, inmiddels aangesteld als regent, bewees zich nu ook als diplomaat. Hij wist Groot-Brittannië en Frankrijk zo ver te krijgen dat ze Finland als soevereine staat erkenden. Bovendien kwamen er voedselleveringen om een einde te maken aan de ergste honger in het land.

Niet-aanvalsverdrag

Bij de eerste presidentsverkiezingen in Finland, inmiddels een republiek, legde Mannerheim het af tegen de nationalistische liberaal Kaarlo Juho Ståhlberg. De voormalige regent trok zich terug. Hij kreeg nu tijd voor zijn grote liefdes: jagen, paarden en reizen. Azië bleef een favoriete bestemming. Daarnaast zette Mannerheim zich in voor het Rode Kruis, een naar hem genoemde kinderwelzijnsorganisatie, en als commissaris voor een belangrijke bank. Reactionaire Finnen met plannen voor een staatsgreep benaderden hem aan het einde van de jaren twintig. Wilde hij geen dictator worden? Mannerheim – toch geen groot fan van de democratie – liet zich niet verleiden.

In het decennium dat volgde besloot de Finse regering om de ervaring van de oud-officier niet langer ongebruikt te laten. Van 1931 tot 1937 zat Mannerheim in de Nationale Defensie Raad, waar hij onvermoeibaar pleitte voor meer militaire inspanningen in tijden waarin het internationaal steeds spannender werd. In de loop van 1939 sloten Berlijn en Moskou een niet-aanvalsverdrag en begon de Sovjet-Unie nieuwe territoriale eisen aan Finland te stellen. De Tweede Wereldoorlog was aanstaande.

Hitler bezoekt Mannerheim.
Hitler bezoekt Mannerheim als de Finse maarschalk zijn 75ste verjaardag viert.

Mannerheim, inmiddels veldmaarschalk, werd opperbevelhebber en zou zijn mannen dapper weerstand laten bieden. Alleen ten koste van immense verliezen wist het grootste leger ter wereld te winnen van het nietige Finland. Mannerheim oogstte internationaal grote bewondering, onder meer van de Britse premier Winston Churchill.

Finland moest ondertussen flink wat gebied inleveren bij de Sovjet-Unie. Bij de Duitse aanval op de Sovjet-Unie in de zomer van 1941 sloten de Finnen zich daarom bij die grootscheepse operatie aan. Ze heroverden een groot deel van de verloren gegane gebieden. Geallieerde druk weerhield Mannerheims troepen echter van ver oprukken op Sovjet-grondgebied. Het voorkwam dat Leningrad van twee kanten in de tang werd genomen, waarbij de stad mogelijk was gevallen. Nu kreeg de metropool te maken met een lang, voor een miljoen burgers dodelijk Duits beleg.

Finland bleef ondertussen een democratie, zonder antisemitisme van staatswege. De opperbevelhebber bezocht zelfs demonstratief een synagoge voor een herdenking van Joodse soldaten.

Mannerheim moest schipperen

Op 4 juni 1942, de 75e verjaardag van Mannerheim, dook Hitler opeens op in zijn hoofdkwartier. De Finse maarschalk overlegde wel met de Duitse Führer, maar hield tegelijkertijd afstand. Hitler boog bij de begroeting voor Mannerheim, niet andersom. Na een diner stak de Fin opzichtig een sigaar op in het bijzijn van zijn gast, een niet-roker met een afkeer van tabak.

Het schipperen van de Finnen werd richting het einde van de oorlog alleen maar lastiger. Duitsland verloor terrein; de Sovjet-Unie was aan de winnende hand. Juist in die periode, in 1944, werd Mannerheim regent en vervolgens president. Moskou eiste grond en herstelbetalingen. Van een bezetting of vervolging van de maarschalk voor een oorlogstribunaal kwam het niet. Stalin had naar verluidt te veel respect voor zijn Finse tegenstrever.

Hitler boog bij de begroeting voor Mannerheim, niet andersom

Mannerheim deed in 1946 afstand van het presidentschap. Ouderdom en zijn steeds wankelere gezondheid maakten voortzetting van het ambt onmogelijk. Het afgetreden staatshoofd bemoeide zich niet meer actief met de Finse politiek. Hij bezorgde zijn opvolger desondanks kopzorgen met memoires, waarin vooral de passages over de Sovjet-Unie gevoelig lagen.

De ‘vader des vaderlands’ verhuisde naar Zwitserland in de hoop dat zijn verblijf daar zijn fysieke ongemakken zou verlichten. Maar ze namen er eerder toe dan af. Hij kreeg vooral steeds meer last van zijn maag en darmen. Begin 1951 belandde Mannerheim in een ziekenhuis in Lausanne, waar hij korte tijd later kwam te overlijden.

Uit het isolement

Voor zijn uitvaart moest vrijwel alles worden geïmproviseerd. Het werd desondanks een ceremonie met stijl. Mannerheims lichaam werd omgeven met militaire eer naar Finland gebracht, waar het werd opgebaard in de Lutherse kathedraal van Helsinki. Daar trotseerden duizenden sneeuw en kou om een laatste groet te kunnen brengen.

Tijdens de begrafenisplechtigheid was de regering – ook om Moskou niet te bruuskeren – maar met enkele mensen vertegenwoordigd. De Finse parlementsvoorzitter, nota bene een sociaal-democraat, sprak de belangrijkste rede uit en roemde Mannerheim als ‘strijder en staatsman’. Na de dienst werd de kist op een affuit geladen en door de straten van de hoofdstad, waar de mensen rijen dik stonden, naar zijn laatste rustplaats gebracht.

Tijdens de begrafenis was de regering – ook om Moskou niet te bruuskeren – maar met enkele mensen vertegenwoordigd

In de decennia die volgden wist Finland langzaam een beetje uit het ergste isolement te komen. In 1952 organiseerde het de Olympische Spelen. In de jaren zeventig confereerde de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE) in Finland, wat uiteindelijk leidde tot de met name voor de universele mensenrechten belangrijke Akkoorden van Helsinki in 1975.

In 1955 trad Finland al toe tot de Verenigde Naties, in 1973 werd het lid van de Europese Economische Gemeenschap. NAVO-lidmaatschap bleef taboe. Moskou tolereerde evenmin al te veel toenadering tot de andere noordse landen (waarvan Noorwegen, Denemarken en IJsland NAVO-lid waren). De Sovjet-Unie niet uitdagen bleef cruciaal. Ondertussen moest onder meer via een flink en slim eigen leger – op z’n Mannerheims – duidelijk blijven dat de Russen bij een aanval een zware dobber zouden hebben aan de Finnen.