Elizabeth I: echtgenote van het volk

Ze was zeker niet knap, had een gebrekkig gebit en een nog slechter humeur. Toch dongen alle prinsen van Europa naar de hand van de Virgin Queen en deed ze staatshoofden sidderen. Tijdens haar regeerperiode van 44 jaar wist de pragmatische Elizabeth I een invasie te voorkomen en religieuze twisten te matigen. Kunst, handel en wetenschap bloeiden, en zo leidde ze Engeland de Gouden Eeuw in.

Haar naamgenoot en verre nazaat is al langer koningin, maar ze heeft bij lange na niet zoveel rampspoed, ellende en crises meegemaakt als Elizabeth I, koningin van Engeland tussen 1558 en 1603. En Elizabeth II mag een bekwame vorstin zijn, over haar zal in de geschiedenisboeken waarschijnlijk nooit met zoveel bewondering worden geschreven als over haar voorgangster.

Meer historische context bij het nieuws? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.

Volgens historici is de eerste Elizabeth het beste staatshoofd dat Engeland ooit heeft gehad. Er zijn zelfs geschiedkundigen – Britse, welteverstaan – die van mening zijn dat deze wereld nooit een betere politicus heeft gekend.

Elizabeth I was uitzonderlijk slim en gewiekst. Ze wist haar vele binnen- en buitenlandse tegenstanders én haar talrijke aanbidders op onnavolgbare wijze tegen elkaar uit te spelen en haar land voor een bloedige oorlog te behoeden – het vasteland althans; er woedden wel vreselijke (zee)slagen elders.

Dat was een opmerkelijke prestatie, want de rest van Europa stond in de tweede helft van de zestiende eeuw goeddeels in brand. Verder laveerde ze op knappe wijze door de godsdiensttwisten waarmee haar vader en halfzuster haar hadden opgezadeld.

Door die relatieve rust bloeiden wetenschap en cultureel leven als nooit tevoren. Toen Elizabeth aantrad, was Engeland in vrijwel alle opzichten een achtergebleven land, verscheurd door religieuze twisten; toen ze stierf beleefde de natie een Gouden Eeuw, die in de Nederlanden ook net was aangevangen.

Baby Elizabeth kwam op 7 september 1533 in het Palace of Platentia in Greenwich buitengewoon ongewenst ter wereld, althans wat haar vader betreft. Hendrik VIII had zijn zinnen gezet op een mannelijke troonopvolger. Daartoe had hij zelfs zijn eerste vrouw verstoten, Catharina van Aragon. Zij schonk hem zes kinderen, van wie er echter maar één in leven bleef: Maria Tudor.

Tegen de zin van Rome scheidde Hendrik van Catharina. Hij brak daarvoor zelfs met de rooms-katholieke kerk en stichtte de anglicaanse kerk, waarvan hij zelf als koning hoofd werd. Hendrik trouwde vervolgens met Anna Boleyn. Ook zij bleef in de ogen van de vorst in gebreke. Nadat zij Elizabeth ter wereld had gebracht volgden er nog een paar miskramen en vroeggeboortes, maar geen zoon die in leven bleef. Hendrik liet Anna op beschuldiging van overspel en incest onthoofden toen de kleine Elizabeth nog geen drie was.

Zijn derde vrouw, Jane Seymour, kreeg wél een zoon, Edward, maar zelf stierf ze in het kraambed. Hendrik zou nog drie keer in het huwelijk treden, maar geen van deze vrouwen baarde een zoon. Hij overleed in 1547; zijn zesde, protestantse vrouw Katharine Parr nam de opvoeding van de toen dertienjarige Elizabeth voor haar rekening. Edward volgde zijn vader op; de arme jongen was amper negen jaar oud. Edward VI was nog geen zestien toen ook hij stierf, in 1553.

In de mannelijke lijn was er nu geen troonopvolger meer. Hendrik zou zich in zijn graf hebben omgedraaid als hij geweten zou hebben dat Engeland in de vijftig jaar daarna door drie vorstinnen werd geregeerd, van wie er twee door hemzelf onwettig waren verklaard omdat ze de vrucht van een later ontbonden huwelijk waren geweest.

Eerst trad Jane Grey aan, een verre nicht, die het echter maar negen dagen uithield. De tweede was Maria Tudor, dochter uit het eerste huwelijk van Hendrik. Zij kreeg al spoedig de bijnaam ‘Bloody Mary’, vanwege de meedogenloze vervolging van haar politiek en religieus tegenstanders. Vooral protestanten moesten het ontgelden; zelfs de anglicaanse aartsbisschop van Canterbury, Thomas Cranmer, belandde op de brandstapel.

Ook Maria’s halfzuster Elizabeth, volmondig protestants, had bijna het leven gelaten. Koningin Maria beschuldigde haar van samenzwering. Elizabeth kwam er vanaf met twee maanden gevangenschap in de Londense Tower, en daarna verbanning gedurende een jaar naar het platteland, waar ze onder een soort huisarrest werd geplaatst.

In 1554 trouwde Maria, wier tweede bijnaam ‘de katholieke’ was, met Filips II. Hij was op dat moment nog kroonprins van Spanje, twee jaar later zou hij koning worden. Zo ontstond een machtig bondgenootschap van twee landen, Engeland en Spanje, dat vooral tegen Frankrijk was gericht. Het huwelijk bleef echter kinderloos en duurde niet lang: in 1558 overleed Maria.
Ruim 44 jaar zou ze koningin blijven, tot haar laatste snik

Daardoor besteeg Elizabeth op 25-jarige leeftijd de troon. In januari 1559 werd ze officieel gekroond. Ruim 44 jaar zou ze koningin blijven, tot haar laatste snik.

Vrij snel na haar aantreden deed halfzwager Filips Elizabeth een huwelijksaanzoek – toen zijn vrouw Maria nog leefde had hij trouwens ook al toenadering gezocht. Maar Elizabeth wees hem resoluut af. Ze zou dat nog veel vaker doen: de lijst van huwelijkskandidaten is indrukwekkend lang. Prinsen, vorsten, hertogen en andere mannen van adellijke komaf uit alle hoeken en gaten van Europa dongen naar haar hand, maar niemand wist haar tot een huwelijk te verleiden.

Elizabeth bleef tot haar dood ongehuwd, tot ongenoegen van het parlement in Westminster. Dat riep haar vele malen op te trouwen, zodat ze voor nageslacht en een troonopvolger kon zorgen. Maar het was vergeefs: ‘Ik ben getrouwd met mijn land, en al mijn onderdanen zijn mijn echtgenoten,’ was haar adagium. Elizabeth wordt wel de Virgin Queen of Maiden Queen genoemd, al zijn er amper historici te vinden die van mening zijn dat ze inderdaad als maagd het graf in is gegaan.
Ik ben getrouwd met mijn land, en al mijn onderdanen zijn mijn echtgenoten

Zo zijn er sterke aanwijzingen dat ze met haar vertrouweling Robert Dudley, graaf van Leicester, een relatie heeft gehad. Het zou misschien ook wel tot een huwelijk zijn gekomen als de echtgenote van Dudley niet onder verdachte omstandigheden in haar eigen huis was verongelukt. In die sfeer zou een verbintenis met de koningin tot een ongekend schandaal hebben geleid.

In levensverhalen van Elizabeth wordt ook vaak verwezen naar haar tienerjaren, toen ze mogelijk een liefdesrelatie heeft gehad met – of misschien wel misbruikt is door – haar stiefvader Thomas Seymour, de man die na de dood van Hendrik met diens zesde vrouw Katharine Parr trouwde. Na de dood van Katharine zou hij (vergeefs) geprobeerd hebben Elizabeth te huwen.

Eeuwenlang hebben geschiedkundigen gezocht naar verklaringen voor haar keus voor het vrijgezellenbestaan. Eén theorie is dat Elizabeth door de vele huwelijken van haar vader een heel lage dunk van deze verbintenis had gekregen. Een mogelijkheid is ook dat ze opzag tegen een zwangerschap: het kwam in haar tijd vaak voor dat vrouwen in het kraambed stierven; dat kon ze in haar eigen omgeving zien. Wat ook een rol gespeeld kan hebben is de angst weggespeeld te worden door een echtgenoot – de functie van staatshoofd hoorde eigenlijk een man toe.

Elizabeth was geen makkelijke vrouw. Ze had last van sterke stemmingswisselingen, ze was gevreesd om haar plotselinge woede-uitvallen, kon vloeken dat het een aard had, en gooide soms met voorwerpen naar mensen die haar durfden tegen te spreken.

Mooi was ze zeker niet, aldus haar biograaf J.E. Neale, wiens boek uit 1934 nog steeds zeer leesbaar is. Ze was eerder bevallig: lang en slank, met bruine ogen, en rood, krullend haar. Zoals veel mensen in haar tijd had Elizabeth een uitgesproken slecht gebit, met zwarte tanden en vele gaten, waardoor ze moeilijk verstaanbaar was. En ze nam het, voorzichtig uitgedrukt, niet zo nauw met haar persoonlijke hygiëne.

De koningin had een brede belangstelling, was geïnteresseerd in muziek, literatuur, filosofie en geschiedenis. Ze was vlug van begrip. Haar privéleraren waren onder de indruk van de snelheid waarmee ze leerde en van haar intelligentie – als kind al sprak ze vijf talen vloeiend. En ze was gek op sport en jagen.
Haar privéleraren waren onder de indruk van de snelheid waarmee ze leerde en van haar intelligentie

Haar lange regeerperiode was over het algemeen een groot succes. Elizabeths belangrijkste verdienste is geweest dat ze, anders dan haar vader en halfzuster, de verhoudingen tussen protestanten en katholieken niet verder op scherp heeft gezet.

Hendrik VIII brak met Rome omdat paus Clemens VII zijn huwelijk met zijn eerste vrouw niet wilde laten ontbinden. Zijn oudste dochter Maria probeerde die breuk ongedaan te maken en vervolgde de protestanten op grote schaal. Die kregen tijdens het bewind van Elizabeth weer de overhand.

Maar ze ging veel minder agressief te werk dan haar halfzuster. Elizabeth verzette zich ook tegen radicale protestanten (puriteinen), die de katholieke kerk bij wijze van spreken wilden uitroeien. Ze maande haar ministers voortdurend zich niet al te fel op te stellen jegens katholieken. De koningin toonde zich een pure pragmaticus. Er was zelfs, hoe onvolledig ook, sprake van een zekere godsdiensttolerantie tijdens haar bewind. Na Elisabeths dood zouden de tegenstellingen tussen de geloofsgemeenschappen trouwens weer oplaaien.

Al met al was de heerschappij van Elizabeth veel gematigder dan die van haar voorgangers Maria Tudor en Hendrik VIII, die hele reeksen politiek en/of religieus tegenstanders lieten onthoofden of de brandstapel op joegen. Al schuwde Elizabeth zelf de zware middelen ook niet altijd, zoals haar nicht Maria, de katholieke koningin van Schotland, ondervond. Deze maakte aanspraak op de Engelse troon (vanzelfsprekend tot grote instemming van de katholieken), moest Schotland ontvluchten, week uit naar Engeland en werd vervolgens door Elizabeth twintig jaar opgesloten in een kasteel, waarna ze werd onthoofd.

In 1588 wisten de Engelsen het gevaar van een invasie af te wenden door in het Nauw van Calais de beruchte en onoverwinnelijk geachte Spaanse vloot, de Armada, met een kleine 140 schepen en 30.000 opvarenden, deels te vernietigen – dankzij tactisch vernuft, maar ook een dosis geluk.

Nadat de resterende schepen onder leiding van sir Francis Blake op de vlucht waren gejaagd, hield Elizabeth op de rede van Tilbury een beroemde speech om de manschappen te bedanken en hun moed in te spreken. ‘Ik weet dat ik slechts het lichaam heb van een zwakke en krachteloze vrouw, maar ik heb het hart en de moed van een koning, een koning van Engeland nog wel,’ sprak ze. Elizabeth waarschuwde elke prins in Europa dat hij het niet in zijn hoofd moest halen Engeland binnen te vallen; ze zou zelf de wapens opnemen om hem tegen te houden.

Op vele plaatsen in Europa probeerde Elizabeth de Spanjaarden dwars te zitten om zo de katholieke zaak te verzwakken en de protestantse te versterken. Zo steunde ze openlijk de Franse hugenoten. En ze stuurde eind 1585, ruim een jaar na de moord op Willem van Oranje, haar vertrouweling en vermeende minnaar Robert Dudley met vijfduizend man naar de Republiek der Verenigde Nederlanden om de Spanjaarden te bestrijden. Dat werd geen daverend succes: een reeks veldslagen werd verloren.

Wat ook op de erelijst van Elizabeth kan worden bijgeschreven is dat tijdens haar regeerperiode een klimaat werd geschapen waarin kunst, cultuur en wetenschap konden gedijen. Auteurs als William Shakespeare en Christopher Marlowe waren tijdgenoten, net als de componist John Dowland.

Elizabeth was populair bij haar onderdanen en reisde regelmatig door het land om contact te houden met haar volk. Bij staatshoofden, generaals en admiraals én religieus leiders was ze gevreesd. ‘Ze is slechts een vrouw, de baas van niet meer dan een half eiland, en toch siddert iedereen voor haar,’ zei paus Sixtus V ooit wanhopig.

Elizabeth is het perfecte bewijs van de stelling dat een Engels staatshoofd in het harnas sterft. Ze overleed na een kort ziekbed. Half januari verkeerde ze nog in blakende gezondheid, aldus haar biograaf Neale, maar in de weken daarna werd de koningin verrast door een scherpe koude-inval waar ze niet tegen bestand was en waarop ze zich slecht kleedde.
In de vroege uren van 24 maart 1603 stierf Elizabeth I

Ze vatte kou, kreeg koorts en trok zich terug in haar privévertrek, waar ze de hele dag, omgeven door kussens, zwijgend tegen een muur zat te kijken. Ze wilde niet door haar arts onderzocht worden. Een paar weken voor haar dood kreeg ze bericht dat een goede vriend was overleden, en dat maakte haar depressief. Ze kon de slaap amper meer vatten.

In de vroege uren van 24 maart 1603 stierf Elizabeth I, het beste staatshoofd dat Engeland ooit gehad heeft, en daarmee kwam ook een einde aan de Tudor-dynastie.